Shqiptaret qe jetojne ne Kosove, Mal Te Zi, Serbi dhe Maqedoni duhet te kene te drejten e shtetesise shqiptare

Neni 19 1. i Kushtetutes se Shqiperise thote:

(1) Kushdo qe lind duke pasur qofte edhe njerin prej prinderve me shtetesi shqiptare, e fiton vetiu shtetesine shqiptare.

- Per mendimin tim ky Nen i Kushtetutes eshte i cunguar per faktin se u heq te drejten shqiptareve qe jetojne ne trojet e tyre etnike ne Kosove, Mal te Zi dhe Maqedoni, te marrin shtetesine shqiptare, dhe rrjedhimisht pasaporten Shqiptare.

Ratifikimi i ketij Neni kushtetues dhe dhenia e menjehershme e nenshtetesise shqiptare te gjithe shqiptareve etnik do te forconte pozicionin e Shqiperise ne Ballkan, por dhe do te konsolidonte me shume pozitat dhe te drejtat e Shqiptareve sidomos ne ato vende si Maqedonia dhe Mali i Zi.

Ndihmesat e vyera te Jup Kastratit edhe në fushën e dialektologjisë shqiptare

nga Prof. Gjovalin Shkurtaj

Prof. dr.Jup Kastratin, “Mësues i Popullit”, “Mjeshtër i Madh i Punës”, në 85-vjetorin e ditëlindjes së tij, e përkujtojmë me nderimin dhe vlerësimet e larta që meriton një burrë si Ai, i cili qe njëri prej atyre bijve të shquar të Shkodrës, që krenohej me vendlindjen e tij dhe nuk rreshti së dashuri, së vepruari dhe së shkruari për bëmat,vlerat dhe bijtë e saj.

Jup Kastrati qe rreshtambarë në pohimet, hulumtimet dhe shpallimet e tij të shumta e të larmishme rreth vlerave shkrimore të shkodranëve, por jo vetëm.
Si bir fisnik i Shkodrës sonë kulturëlashtë, Ai u nis prej këtij visi, prej një qyteti, por lakmoi hapësirat mbarëkombëtare të dijes, duke u pykëzuar sidomos në disa drejtime më madhore të albanologjisë, siç janë: bibliografia, filologjia, hartimi i teksteve për shkollën e lartë; ai qe gjuhëtar dhe historian i përkushtuar i gramatologjisë shqiptare e më gjerë, por duke mbetur i pakalueshëm sidomos me veprën e tij të jetës “Historia e albanologjisë”.

Ata që e kanë njohur nga afër, studentët dhe kolegët, miqtë e dashamirët e tij të shumtë, mjaft prej të cilëve janë mbledhur edhe sot në këtë tubim përkujtimor e përlëvdues, nuk mund të harrojnë kurrë dijet e tij të gjera, informacionin dhe njohjen shumë të saktë e të imtë të botimeve për gjuhësinë dhe albanologjinë në përgjithësi, si dhe pasionin e përkushtimin e tij proverbial për hulumtime e studime shkencore. Stilografin e tij ngjyrëvishnje e kishte kurdoherë në dorë dhe mbante shënim me zell e vrull studentor edhe kur i kishte fituar të gjitha gradat e titujt shkencorë, edhe pasi kishte shkruar e botuar mbi 900 punime, që kapin shifrën e rreth 15.000 faqe shtypi shkencor: disertacione, monografi, studime, artikuj shkencorë popullarizues, tekste mësimore për shkollat e larta, përshtatje të letërisë arbëreshe në gjuhën e sotme, përkthime në gjuhën shqipe nga latinishtja, italishtja dhe frëngjishtja.
Jup Kastrati lindi, u rrit, jetoi e punoi derisa mbylli sytë në qytetin e Shkodrës, të cilin ai e deshi dhe e përfaqësoi kurdoherë me dinjitet të lartë, porse ai mbante me krenari edhe mbiemrin Kastrati, që i kujtonte origjinën e hershme prej maleve tona, të cilat miku e studiuesi ynë i paharruar, edhe i deshi njësoj si qytetin e tij. Për këtë, ndër të tjera, na flet edhe një pjesë e mirë e veprimtarisë së tij shkencore, sidomos ajo që lidhet me dialektologjinë, me onomastikën dhe me kumtimet rreth temave që i përkasin malësisë sonë. Në vjeshtë të vitit 1996, në Sesionin shkencor “Sofra e letërsisë dhe e artit”, në Koplik, prof. Jupi mbajti kumtesën e tij të bukur “Edith Durham dhe Malësia e Madhe”, si dhe fjalën e mbylljes . Prof. Jupi ishte nga ata studiues që jo vetëm e deshi malësinë shqiptare, po edhe i begeniste dukshëm punën dhe nismat shkencore të mësuesve dhe veprimtarëve të zonave të ndryshme: ai kishte miqësi e nuk përtonte të marrë pjesë në sesione shkencore të Kabashit të Pukës, të Laçit të Kurbinit, të Koplikut,të Lezhës etj. dhe përgatitej për kumtimet që merrte përsipër njësoj si për konferencat a kongreset e mëdha kombëtare e ndërkombëtare, duke fituar kështu dashurinë dhe adhurimin e një plejade të tërë arsimtarësh dhe njerëzish që kishin rastin ta dëgjonin kur kumtonte dhe diskutonte ai . Dhe, për t’u pykëzuar në temën që kemi zgjedhur, do të përmendim se ai e filloi kurorëzimin e gradimin e tij shkencor pikërisht me një temë nga fusha e dialektologjisë. Më 1962 studiuesi ynë i paharruar fitoi gradën “Kandidat i shkencave filologjike” me studimin “E folmja e Thethit” , një punim interesant dhe i shkruar në një kohë kur dialektologjia shqiptare ishte krejt në fillesat e veta dhe njohja e të folmeve të tilla anësore si ajo e Dukagjinit, ku përfshihet e folmja e Thethit, sillte një ndihmesë të mirëseardhur e me vlerë. Po atë vit, në Konferencën e Parë të Studimeve Albanoogjike, ai do të kumtonte pikërisht rreth temës “Mbi disa tipare të së folmes së Thethit” , e cila , bashkë me studimin e V. Cimohovskit për të folmen e Dushmanit dhe të E.Lafes për të folmen e Nikaj Merturit, deri më sot mbeten burimet kryesore të botuara për të folmen e Shalës e të Dukagjinit.

Thethi apo siç e thonë malësorët Thethi i Shalës mund ta tërhiqte studiuesin për bukuritë e tij natyrore, si një nga vendverimet më të këndshme e shëndetkëndellëse të Shqipërisë, porse ai gjente aty edhe një pikë të qëlluar dialektologjike, sepse përbën pikërisht cakun ku ndahen dy degëzime të gegërishtes veripërëndimore: Shtegu i Dhenet (1826 m. lartësi mbi nivelin e detit) është i vetmi udhëkalim nga Malësia e Madhe, që mbetet në anën veriore e perëndimore, në Shalë, që shtrihet drejt pjesës verilindore dhe, në të vërtet, edhe gjuhësisht dallohet e ndahet disi, qoftë edhe në pika të imëta, pikërisht sepse merr diçka edhe nga tiparet e gegërishtes verilindore.

Studimi i së folmes së Thethit ndjek po atë “liturgji” ose metodë kërkimore të zbatuar gati masivisht në përshkrimet tona dialektologjike dhe që, pavarësisht nga mëtimet e deklarimet e ndonjë “modernisti”, vijon të jetë sa tradicionale aq edhe e patundshme përsa u takon vlerave e dobisë që sjell për dialektologjinë, sidomos kur ajo është në fillesat e saj.
Pra, ai nis me një përshkrim të shkurtër gjeografik e historik të Thethit, paraqet përbërjen dhe shtrirjen e nëntë lagjeve të tij, duke i përmendur me emër dhe ashtu si shqiptohen në të folmen e vendit:Gjelaj, Gjeçaj, Nikgjonej, Akol, që i takojnë anës së sipërme dhe quhen edhe me një emër të përbashkët Katundi, pastaj vijnë lagjet e anës së poshtme: Ndreaj, Ulaj, Kolaj, Grunas ose Aliçaj dhe Ndërlysaj. Të gjitha këto lagje, sipas studiuesit tonë, quhen edhe me emrin Fusha.

Kam qenë në Theth dhe në pjesët e tjera të Shalës për anketime dialektologjike në vitin 1980 dhe, në një farë mënyre, kam pasur edhe rastin të kaloj po në ato shtigje e të takoj,ndoshta, edhe të njëjtët njerëz që kishte pasur si informatorë edhe prof. Kastrati. Mund të them se lënda e studimit për të folmen e Thethit,si dhe përshkrimi i tipareve kryesore te saj, ndonëse autori nuk qe mirëfilli dialektolog, po të shprehemi me një mënyrë të thëni të shqipes së moçme, “nuk ka të fëjyem” dhe është mjaft i saktë dhe i shembullzuar më së miri.Punimi për të folmen e Thethit është cituar e përmendur shpesh në të gjitha studimet përgjithësuese rreth dialekteve të shqipes dhe mbetet edhe sot e kësaj dite një pike referimi me vlerë për të folmen e Shalës.
Autori është ndalur në tiparet fonetike të së folmes së Thethit sipas metodës tradicionale të zbatuar edhe në gati të gjitha përshkrimet e të folmeve të shqipes.(Asokohe ende nuk kishte marrë udhë mëtimi i përshkrimeve me metodën e sistemit të çifteve a bigëzimeve të fjalëve që dallohen nga fonemat për të dalluar inventarin fonologjik të së folmes,por, pavarësisht nga kjo, mund të themi se inventari i fonemave zanore dhe bashkëtingëllore të së folmes së Thethit del i qartë dhe i rrokshëm jo vetëm për specialistët, po edhe për një log të gjerë studiuesish të gjuhës).

Në mënyrë të qartë ai na parqet sidomos disa prej dukurive më kryesore që veprojnë në atë të folme, si hundorësia e zanoreve. Ai thekson se hundorësia është “e rëndomtë” në zanoret: â, ê, î, û dhe jep shembuj konkretë duke përcaktuar edhe pozicionet apo fqinjësinë tingullore në kushte e së cilës ndodh hundorësia. Kështu, për zanoren â , si kusht të hundorësisë përmend rënien e bashkëtingëllores n (patâ, bibâ , rikâ, gjâ, zâ, shullâ) dhe thekson se me këtë tipar Thethi “afrohet me Malësinë e Madhe”, gjë që është shumë e vërtetë.Përveç shembujve të tjerë me hundorësi të shkaktuar nga rënia e një n-je (âsht, bâke), dhe rasteve ku hundorësia është edhe sot fryt i ndikimit të bashkëtingëlloreve hundore n, m që vijnë pas zanoreve, Kastrati jep edhe raste të hundorësisë para bashkëtingëllores-j (kopâj, shkullâj).

Të njëjtën gjë ai konstaton edhe për zanoret e tjera hundore: ê, î, û.
Me interes është aty edhe konstatimi se në atë të folme zanorja e patheksuar ë “nuk ndigjohet fare”(ba:ll, pu:n, i fo:rt, dja:l,da:rk ), ndërsa në pozicion pastheksor, e ndodhur para bashkëtingëlloreve l, r, n merr timbrin e e-së (diten, naten, dhelpen). Po ashtu, autori përshkruan si tipar të së folmes së thethit praninë e zanores y (dy, brryl, fyt).
Togjet e zanoreve në Theth janë ue (grue, krue, thue, luej,kërkuen, truell), ye, ie, duke u dalluar kështu nga Malësia e Madhe ku kemi togjet uo dhe ua.

Autori jep në atë studim paraqitjen e tipareve fonetike diferencuese të së folmes, duke u ndalur edhe në pjesën kushtuar sistemit morfologjk si dhe të leksikut. Po lejohemi të përmendim, ndër të tjera, edhe ndonjë nga dukuritë morfologjike të së folmes së Thethit, që anojnë më fort nga pjesa verilindore, si veta e tretë e së pakryerës së foljeve, me mbaresën -ke, të cilën autori ynë e përshkruan si formë ku “janë përzie e pakryemja e dëftores dhe ajo e habitores” (thankesh, thanshnje, thanke, thanshim, thanshit, thanshin).
Me interes është edhe sprova që bën autori edhe për të gjetur e përcaktuar vendin e së folmes së Thethit në kuadrin e ndarjes dialektore të shqipes, duke shprehur sa vijon: “Tue përfundue mund të thomi se e folmja e Thethit, tue u gjetë në mes të Malsisë së Madhe (nga njena anë) dhe Shalës së Dukagjinit (nga ana tjetër), shkon me gegnishten veripërëndimore, pamvarësisht nga ndonjë ndikim nga gegnishtja verilindore, në fonetikë, si p.sh.në kalimin e zanores a në o (ko punue, konari = kandari, lon = ata lane); në kalimin e zanores u në i (liftue =luftue, “tui liftue me do zapti” kangë popullore) ose në leksik, veçanërisht në huazimet sllave” .
Me interes për dialektologjinë shqiptare janë edhe një numër studimesh të tjera të Jup Kastratit, si p.sh.:”Të dhënat e të folmeve të arbëreshëve të Italisë për historinë e gjuhës shqipe” , ”Mbi ekzistencën e difongut në gjuhën shqipe” dhe “Diftongu në gjuhën shqipe” , trajtim me vlerë për fonetikën,por edhe për dukurinë në fjalë në dialektet e shqipes; “ë-ja atone në shqipet” etj. Mendime dhe vlerësime me interes edhe për dialektolgjinë, prof. dr. Jup Kastrati ka shprehur edhe në disa artikuj kushtuar onomastikës arbëreshe, si : “Jeronim de Rada për toponiminë historike shqiptare”, kumtesë e mbajtur në sesionin shkencor për toponimet në Kabash të Pukës, 21 maj 1977; “Të dhëna e toponime për Lezhën në “Fjamuri i Arbërit” të De Radës” etj.

Në mbyllje, dua të shpreh bindjen time se veprimtaria e prof. dr. Jup Kastratit, në fushën e dialektologjisë për të cilën folëm, po edhe në gjithë ato lëmije të rëndësishme të filologjisë dhe të albanologjisë për të cilat referuan me kompetencë e bindje parafolësit, tregojnë se studimet e tij të shumënduershme përbëjnë ndihmesa me vlerë, të cilave u jemi referuar dhe do t’u referohemi edhe për shumë kohë në studimet albanologjike.

Jam i bindur se të gjithë sa jeni në këtë auditor të nderuar e të dashur për mua, drejtues të Universitetit, profesorë dhe studiues e studentë, familjarë dhe të afërm të jubilearit tonë të paharrueshëm, bashkohemi në vlerësimin se ai qe i kudogjendur për të mirën dhe vlerësimin e pohimin e albanologjisë, të studimeve shqiptare dhe, kurdoherë, me ballin e rrudhur mbi shkrimet e shkrimtarinë e hershme të vendit të vet. Jup Kastrati dhe Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” (në krye të herës: ILP i Shkodrës), revista e mirënjohur “Buletin i Institutit të Shkodrës” (sot e revista shkencore e Universitetit), Sektori shkencor albanologjik dhe seria e botimeve shkencore të realizuara (e të pritme) prej tij, madje edhe vetë “trinomi”: prof. dr.Tomor Osmani, prof.dr.Simon Pepa dhe prof.as.dr.Tefë Topalli, kanë qenë pjesë e atij ideimi shpatullagjerë e hapësirëlargët të drejtimit dhe organizimit të punës mësimore në harmoni e gërshetim të natyrshëm me punën studimore shkencore prej ish-shefit të lavdishëm të Katedrës (pastaj: Departamentit) të gjuhësisë: prof.dr.Jup Kastratit.

Ai qe si lisat e mëdhenj, nën hijen e të cilëve freskohen të gjithë ata që e kanë pranë, banorë të vendit e shtegtarë në kalim, prandaj e kujtojnë dhe ndjejnë mall për të kur nuk e kanë më. Emri i Jup Kastratit mbetet përgjithmonë një emër i dalluar në fushën e letrave shqipe.Ai emër (dhe vetëm burrat si Ai) e meriton të kujtohet me citimin e vargjeve të famshme të Dantes, që thoshte:

“E po s’le nam të mirë mbi dhe, çka të duhet jeta?
Zhduket si reja në tym, si shkuma në vale,
Ai që pa lane një gjurmë çoi ditët e veta.”

Shkodër, 21 prill 2009

Buxheti i UNMIK-ut arrin $46 Milion Dollar per 12 muaj

Buxheti i UNMIK-ut ne Kosove, per periudhen 1 Korrik 2009 - 30 Qershor 2010 do te jete $46.8 Milion Dollar, per te cilave $33.9 Milion do te shkojne per rrogat e personelit (shumica te huaj). A nuk do te ishte me mire qe keto shuma ti viheshin ne dispozicion Qeverise dhe Popullit te Kosoves, ne vend qe te shkojne ne xhepat e majmur te administratoreve te huaj te UNMIK-ut?

Robin Hudi i maleve shqiptare në një studim interesant

Prof Gjovalin Shkurtaj
Follow @gjshkurtaj

(Rreth monografisë “Prekë Cali, Piramidë e kufijve të Shqipërisë” të Gjekë Gjonajt)

Prekë Cali ka qenë dhe mbetet emër i nderuar në Malësi të Madhe e në krejt krahinën e Shkodrës, i përmendur për qëndrimin atdhetar dhe bëmat trimërore për mbrojtjen e tërësisë tokësore të Shqipërisë nga synimet grabitqare të shovinistëve fqinj, sidomos për të mos e lëshuar Vermoshin, të cilin mbreti Zog pat dashur t’ia dhuronte Jugosllavisë si shpërblim për ndihmat dhe prapashpinat që u detyrohej ai qarqeve të caktuara që e sollën në pushtet. Vermoshi mbeti brenda kufijve shqiptarë, populli ia diti për nder Prek Calit që nuk e lëshoi atë pjesë të trojeve tona, porse Prekë Cali, si për ironi të fatit, do ta paguante shumë shtrenjt atë qëndrim atdhetar: ai do të burgosej dhe qe syrgjynosur në Burgun e Gjirokastrës nga pushteti zogist, kurse, më pas, si antikomunist e njeri me bindjen se komunizmi ishte një nga të këqijat më të mëdha që po i kërcënohej Shqipërisë, bashkë me ajkën e burrave të Kelmendit bëri qëndresë të ashpër ndaj atij sistemi dhe, për atë shkak, pasi e shtinë në dorë me tradhti, duke i premtuar se do të lihej i lirë, u pushkatua mizorisht në Fushë të Koplikut, duke thirrur “Rrnoftë Shqypnija!”.

Me rastin e 60-vjetorit të pushkatimit, një nga stërnipat e tij, gazetari dhe studiuesi i njohur Gjekë Gjonaj nga qyteti i Ulqinit, botoi monografinë “Prekë Cali, Piramidë e kufijve të Shqipërisë”, një libër i plotë historik dhe folklorik, në të cilin na jepet një pasqyrë e qartë dhe e dokumentuar mirë e jetës, veprimtarisë atdhetare dhe e personalitetit të Prekë Calit si burrë i lartë i maleve tona, si figura më e njohur dhe më e lëvduar në popull, si emri më i kënduar në këngët e lahutarëve malësorë që nga Malësia e Madhe ku ai lindi, jetoi, luftoi dhe vdiq, deri në Amerikë e në Australi ku gjenden valë të shpërnguljeve të malësorëve të Këlmendit.

Autorin e monografisë, Gjekë Gjonajn, e kisha njohur kryesisht si gazetar dhe më ka pëlqyer interesi i tij i gjerë për të pohuar vlerat më të mira të gjuhës e të kulturës shqiptare, ka bërë intervista me studiues e personalitete të shkencës së sotme shqiptare, është i kudogjendur në veprimtaritë që u kushtohen problemeve të historisë e të kulturës shqiptare në Ulqin e në Mal të Zi, po edhe vjen aq shpesh në Tiranë, duke bashkëpunuar me artikuj në gazetat shqiptare e sidomos ka shkruar në “Koha jonë”. Disa vjet më parë, kur u takuam në Ulqin me rastin e një tubimi shkencor të organizuar nga Bashkia e Ulqinit për të nderuar prof. Ruzhdi Ushakun, teksa kaluam së bashku mbrëmjen e Shën-Kollit në Shëngjergj dhe fjetëm në qelën e Dom Nik Ukgjinit, Gjeka më pat folur për punën që ishte duke bërë për të shkruar një libër për Prekë Calin. I thashë se edhe unë, diku në dosjet e mia, kam shumë shënime e kujtime të të moshuarve malësorë nga Kastrati, Hoti etj. që e kanë njohur atë trim të maleve tona, si dhe një skicë të një trajtimi për të që i kam vënë titullin “Prekë Cali-Robin Hudi i Shqipërisë”. Në vitin 1991 K. Kunora e Marash Mirashi e përkujtuan Prekë Calin me artikullin sa interesant, aq edhe prekës “E burgosi Ahmet Zogu dhe e pushkatoi Enver Hoxha” (“Koha jonë”, 25 tetor ), kurse gazetari i ri Agron Gjekmarkaj me shkrimin “Prekë Cali, ndërgjegje e vrarë e historisë” (“Tribuna demokratike”, 27 tetor 1995). Shkrime të tilla, bashkë me dekorimin e Prekë Calit “Martir i Demokracisë” (23.6.1993) dhe me ngritjen e monumentit të këtij luftëtari e atdhetari vigan në qytetin e Shkodrës do të shënonin, si të thuash, “ringjalljen e Prekë Calit”, prandaj, edhe kreun e katër të monografisë, z. Gjek Gjonaj e ka titulluar pikërisht ashtu.

E mora këto ditë librin, të cilin ma pruri dorazi miku im Dom Nikë Ukgjini, dhuruar nga autori dhe me këtë autograf: “I ndershmi mik, Zoti profesor Gjovalin Shkurtaj, ju dhuroj këtë libër në shenjë falënderimi dhe mirënjohjeje për kontributin tuaj të madh në fushën e gjuhësisë, letërsisë dhe kulturës shqiptare në përgjithësi. Do të më gëzonit, z. Shkurtaj, po të ish e mundur të bënit gjekundi në ndonjë gazette (ose mua nëpërmjet E-mailit) një shkrim të paanshëm mbi përshtypjen që ju bën libri. Sinqerisht, autori Gjekë Gjonaj. Ulqin, 28 shkurt 2005.”

Më vjen keq se libri, kjo dhuratë e vyer dhe e mirëseardhur e mikut tim Gjekë Gjonaj, më ra në dorë pas kaq muajve qëkur ma paska nisur autori, porse kohën për ta kënduar dhe për t’ia përmbushur dëshirën atij e gjeta, duke lënë mënjanë shuëmçka tjetër nga detyrimet e punët që kisha në dorë. Gjekë Gjonajt, gazetarit të talentuar dhe dashamirësit të shkencës e të gjuhës shqipe, që me aq përkushtim shkruan edhe për gjuhëtarët e gjuhësinë shqiptare, ia kisha borxh nderi një përgjigje vlerësuese për monografinë e tij. Por, edhe po të mos ishte midis meje dhe autorit kjo lidhje miqësore, do të mjaftonte titulli dhe lënda e monografisë për të gjetur ngenë e mundësinë e një kundrimi, qoftë edhe të shpejtë, për librin që i kushtohet figurës vigane të Prekë Calit. Monografia çelet me parathënien e shkruar nga prof. as. dr. Romeo Gurakuqi, një nga historianët më të dalluar të ditëve tona, i ri në moshë por i thellë në trajtimet dhe i përkushtuar dukshëm ndaj historisë së Malësisë së Madhe e të trevave veriperëndimore në përgjithësi. Kohë më parë, në monografinë e tij të rëndësishme “Kryengritja e e Malësisë së Mbishkodrës 1911” (Shkodër, 2002) lexuesit iu dha një pamje mjaft besnike e asaj kryengritjeje si dhe e krejt lëvizjes atdhetare që pati ajo si shtysë, duke përcaktuar strategjinë dhe taktikat e saj dhe duke vlerësuar e vënë në pah meritat e bëmat trimërore të bijve të thjeshtë të Malësisë së Madhe për shqiptarinë dhe Shqipërinë. Koha dhe punët e shumta më kanë penguar të ulem e të shkruaj diçka për atë libër, por shënimet i kam dhe, parathënia e thukët dhe e ngjeshur e Gurakuqit për librin e Gjekë Gjonajt, ma rikujtoi se e kam ndërmend të shkruaj edhe për atë libër.

Bashkohem plotësisht me vlerësimin e z. R. Gurakuqi se “vepra e Gjekë Gjonajt është një arritje e rendësishme, e cila jo vetëm ka përmbledhur në mënyrë të sintetizuar arritjet e deritanishme të biografëve të heroit, por edhe u ka shtuar këtyre arritjeve një serë dokumentesh të panjohura më parë, të nxjerra me kujdes nga autori prej Arkivit Qendror të Shtetit të Republikës së Shqipërisë, dhe prej një serëe tregimesh mjaft të vlefshme të dëshmitarëve të kohës”. Më pëlqen, gjithashtu, ta bashkoj mendimin tim të mirë për monografinë e z.Gjekë Gjonaj edhe me vlerësimin e Prof. As. Dr. Alfred Çapalikut, i cili thekson: “Hulumtuesi e publicisti i palodhur, sa gazetar aq edhe folklorist, z. Gjekë Gjonaj, me botimin e sistemuar të krijimtarisë gojore për Prekë Calin, s’po bën gjë tjetër, veçse po i ngre monumentin e dytë, prej bashkëtingëlloresh që ndrisin si bronzi dhe prej zanoresh që tingëllojnë si bronzi”.

Merita e parë dhe kryesore e librit të Gjekë Gjonajt më duket se qëndron në atë lidhje të ngushtë e të natyrshme që ka gjetur aty figura e Prekë Calit me Këlmendin, vis për të cilin ai shkriu rininë e burrërinë e tij, duke dhënë edhe jetën për të. Nuk mund të jepet në tërë madhështinë dhe vlerat që meriton Prekë Cali si luftëtar i paepur për mbrojtjen e trojeve kombëtare shqiptare, pa njohur Kelmendin dhe përgjithësisht Malësinë e Madhe, si visi më i plleshëm në bëmat trimërore në të mirë të atmes e të shqiptarisë, qysh kur i vuri pushkën Vuça Pashës dhe nuk e la të hynte në Kelmend, akt të cilin e lëvdonte madhërisht Pjetër Budi, deri në mbrojtjen e Vermoshit nga Prek Cali.

Autori, Gjekë Gjonaj, është stërnip i Prekë Calit dhe, për këtë rrethanë, ka pasur mundësinë të njohë nga afër shumë nga njerëzit që jetuan e luftuan krah për krah me Prekën, ka thithur qysh në moshë të njomë ajkën e këngëve popullore që i kushtohen atij dhe kjo e ka pasuruar e qartësuar portretizimin e heroit, ka gjetur kujtime e hollësi interesante nga gurra gojore, porse ai ka lakmuar të hyjë më thellë, duke iu drejtuar studimeve historike, gjeografike, demografike e deri gjuhësore, si dhe duke gjurmuar arkivat, gjë që i ka dhënë atij mundësinë ta ndriçojë figurën e Prek Calit ashtu si e meriton një personalitet i atillë i historisë shqiptare. Autori citon veprat e njohura të historianëve, sidomos ato që i kushtohen historisë së Malësisë së Madhe, siç janë, ndër të tjera, studimet e Petër Bartlit, Edit Durhamit, Atë Kolë Berishës, Ali Hadrit, Muin Çamit, Prenk Grudës, Romeo Gurakuqit, Hasan Gjonbalajt, P. Milos, Gjergj Nikprelajt, K. Prognit, A. Putos etj., një listë e gjerë bibliografike, e cila jo vetëm është shënuar në treguesin përkatës, por edhe është shfrytëzuar me dobi dhe është cituar me korrektësi të lavdërueshme në shënimet në fund të faqeve. Po kështu, është për t’u vënë në dukje informacioni shumë i pasur gojor, tregimet dhe dëshmitë e të afërmve të Prekë Calit, kujtime të bashkëluftëtarëve të tij, si dhe këngët epike të krijuara në vite për të, të cilat këndohen me lahutë anekand trevave të Malësisë dhe në diasporën e saj në dhe të huaj.

Shpreh bindjen se monografia “Prekë Cali, Piramidë e kufijve të Shqipërisë” e Gjekë Gjonajt është një libër i mirësardhur në bibliotekat dhe në tryezat e punës së studiuesve që merren me historinë shqiptare, një ndihmesë e re serioze në fushën e historiografisë së sotme shqiptare, një pasqyrë mjaft e besueshme e jetës dhe veprimtarisë atdhetare të një prej figurave më të ndritura të Malësisë së Madhe, Prekë Calit, të cilin autori, me të drejtë, e ka cilësuar si “Piramidë e kufijve të Shqipërisë”. Dhe, për ta mbyllur, nuk mund të mos përmend një fakt të thjeshtë nga përvoja ime: në vitin 1970 kur shkova për herë të parë në Vermosh për të mbledhur lëndën e duhur për studimin e së folmes së Këlmendit, një vendas që më shoqëronte, kur kaluam ne Velipojë, para postës së kufirit, që është krejt pranë piramidës, më tha me zë të ulët: “Kjo ka qenë shtëpia e Prekë Calit, tashti është posta e kufirit”. Heshta, por në mendje më vetëtiu një ide që asokohe nuk mund ta thosha me zë… Atë do ta thoshte (dhe e tha kur erdhi çasti) z. Gjekë Gjonaj në librin e tij sa interesant, aq edhe të vyer e frymëgjatë. E përgëzojmë me gjithë zemër mikun tonë për këtë sukses të ri të tij në fushën e historisë dhe përgjithësisht të letërisë dokumentare.

Figura e Gjergj Kastriotit-Skëndërbeut në letërsi dhe në folkor

nga Gjovalin Shkurtaj

Follow @gjshkurtaj

Degjoni emisionin e Radios mbi Skenderbeun


Gjergj Kastrioti pati jehonë të madhe në kohën e vet, jehonë që kurrsesi nuk mund të përligjet me mjetet e komunikimit masiv të kohës, ende të ngathëta e të tilla që çanin kryesisht nëpërmjet letrës së shkruar dhe kumteve të lajmëtarëve gjithsesi të kufizuar në numër. Zulmat e bëmat e tij përhapeshin më fort duke kaluar gojë më gojë, natyrisht edhe duke u stërmadhuar, hiperbolizuar e legjendarizuar aq sa, deri edhe historianë seriozë bashkëkohës të kryetrimit, hera-herës janë rrëmbyer më fort prej legjendares e gojëdhanës, duke mos iu përmbajtur dot arsyes së ftohtë që lypset në shkrimet mirëfilli historike. Dëshmitë e shumta që na kanë mbërritur nga historianë, publicistë dhe udhëpërshkrues evropianë, na bëjnë të ditur se trimëritë e Skënderbeut dhe të luftëtarëve që u printe ai përcilleshin me këngë e valle që në të gjallë. Vetë Marin Barleti, historiani që jetoi dhe, në një farë mase, edhe i përjetoi vetë ngjarjet e lidhura me kryetrimin, duke shërbyer si burimi kryesor referues për studiuesit dhe shkrimtarët e mëpastajmë, na thotë se mbas betejave fitimtare ushtarët shprehnin gëzimin e tyre “me këngë, me shaka e me lojna të ndryshme” . 

Qysh së lashti, popujt e kanë pasur traditë që t’u këndojnë princave e tribunëve të tyre, porse kjo ka qenë ndoshta më e theksuar ndër popujt e vegjël e me armiq të mëdhenj si shqiptarët, prandaj gjatë gjithë kohëve kanë fiksuar në këngët historike çdo akt trimërie e atdhetarie, sepse siç thuhet në anët e Drenicës (Kosovë) “kënga del prej grykës së pushkës”. Gjergj Kastrioti, si shumë prej njerëzve të mëdhenj të dalluar në luftërat çlirimtare, u këndua, u lëvdua dhe u legjendarizua edhe për së gjalli. Kjo ishte në hullinë normale të jetës e të marrëdhënieve të prijësave me popullin. Vegjëlia kurdoherë u ka dhënë si shpërblim tribunëve të vet këngë, vlerësime e hiperbolizime të bëmave trimërore e të pamjes fizike të tyre. Një nga më të bukurat, e zgjedhur prej arsenalit të krijimeve popullore për heroin tonë lavdimadh, është fiksuar në filmin artistik “Skënderbeu”, kënduar nga basi i madhërishëm Lukë Kaçaj, ku fjalët e këngës kanë vlerën e një lapidari:

“Trim mbi trima ai Gjegj Kastrioti,

Forcë të madhe që m’i dhënka Zoti,

S’e djeg flaka, as s’e djeg baroti,

Sa shumë turq menjëherë ai i përlan,

Dhe me një të rame malin dysh e çan!”

Dhe mbyllet me urimin “Kënga jote brez pas brezi u këndoftë!”, si një nga shprehjet më tipike të etnografisë së të folurit shqiptarisht.

Ajo çka shpëtoi prej këngëve të tilla, tregimeve dhe aforizmave të Skëndërbeut do të mblidhej më vonë dhe është botuar nga De Rada në Itali, nga Shtjefën Gjeçovi , Marin Sirdani etj., pastaj edhe në vëllimet e botuara nga Instituti i Folklorit (sot Instituti i Kulturës Popullore).

Trimëritë legjendare të heroit shqiptar, Gjergj Kastriotit, zgjatën njëzet e pesë vjet dhe ai, siç do të thuhej metaforikisht, qe “parzmore çeliku në gjoks të Evropës”, ndaj edhe bëmat e fama e tij u bënë objekt tërheqës për studimet historike si dhe gurrë frymëzimi për vepra të ndryshme letrare e artistike në mbarë kontinentin tonë. Lavdia e tij qe aq e madhe saqë shkrimet e veprat kushtuar atij do të zgjasnin pa shterim në rrjedhë të shekujve, duke u rilindur e rishfaqur heroi ynë sa herë rrymave përparimtare brenda e jashtë vendit u duhej një figurë-simbol, një hallkë e fortë për t’u mbështur breznitë më të reja në luftërat patriotike. Kështu, Skënderbeu që përfaqësoi “Motin e madh të Arbërit” në kujtimet popullore të mërgimtarëve arbëreshë, në penën e dijetarëve dhe shkrimtarëve evropianë, pastaj edhe arbëreshë e, në kohët më të reja, edhe shqiptarë, do të ngrihej në shkallën e pavdekshmërisë, duke e njohur atë si luftëtar të paepur për liri dhe si prijësin që diti të bashkojë shumicën e krerëve dhe masat e gjera popullore, kryesisht fshatare, në një luftë të shenjtë dhe heroike për sovranitetin e popullit të vet dhe dinjitetin kombëtar. Njëkohësisht, studimet historike dhe shkrimtaria evropiane pranuan edhe misionin e rolin e tij të lartë si mbrojtës të denjë të Ballkanit dhe të qytetërimit evropian, duke e quajtur “kalorës i lirisë”, “mbrojtës i krishtërimit”, “mundës i S. Muratit” etj., ndërsa në popull ai do të quhej ”kulshedra e Ballkanit”.

Historianët janë të një mendjeje dhe e kanë shprehur qartë e pa mëdyshje se Kruja dhe kështjellat e tjera shqiptare u bënë beden i pakapërcyeshëm për 25 vjet rresht për osmanët, duke i penguar ata në marshimin e drejtimin e planifikuar drejt Romës, Vjenës dhe Budapestit. Prandaj, kalorësi anglez Njupor, më 1456 bënte këtë vlerësim të lartë dhe real për luftën e popullit shqiptar: “Invazioni i Evropës është i sigurtë, sepse s’ka fuqi tjetër që mund ta bëjë këtë rezistencë, po të bjerë kështjella arbëreshe” .

Sasia e madhe e veprave të ndryshme historike, letrare (drama, romane, tregime dhe poema e vjersha), që shkon në më se katërqind , të shkruara kryesisht në gjuhë të huaja e nga autorë të huaj, është dëshmi e qartë e interesimit të gjallë që zgjoi në krejt Evropën figura e ndritur e Gjergj Kastriotit.

Shqyrtimi historik dhe letrar i aspekteve të ndryshme të figurës dhe bëmave trimërore atdhetare të Skënderbeut ka bërë të mundur që të kuptohej e të ndriçohej më thellë madhështia e veprës së heroit dhe e epokës së tij në planin ideor, moral dhe, veçanërisht, roli i rëndësishëm ndërkombëtar i luftës që bëri populli shqiptar për 25 vjet rresht nën udhëheqjen dorësigurtë të Gjergj Kastriotit. Natyrisht, letrarët dhe krijimtaria popullore kanë zhdavaritur edhe shkaqet e gjallërisë së pavenitshme dhe të tharmit rilindës që ka pasur e vijon të ketë kjo figurë, ndoshta njëra nga më emblematiket, në mos më emblematikja e krejt Evropës. “Gjergj Kastrioti i detyroi të gjithë shekujt të flasin për të. Dhe çdo shekull, çdo epokë ka folur me zërin e saj, ka zbuluar tek ai diçka të re.”

1.Figura e skëndërbeut në letërsinë botërore

Figura e Skënderbeut ka tërhequr vëmendjen e historianëve, po edhe të shkrimtarëve. Një numër shumë i madh autorësh, të epokave dhe rrymave të ndryshme letrare, i janë qasur kësaj figure duke krijuar një mori veprash të gjinive dhe lloje të ndryshme letrare.

Krijimet e para kushtuar Skënderbeut janë dy vjersha në latinisht, prej autorësh italianë, miq të Marin Barlecit, i cili i vuri këto krijime në krye të veprës së tij për heroin. Në shek. XVI këto u pasuan nga një varg krijimesh poetike, nga të cilat më të njohura janë sonetet e poetëve të Rilindjes, si. p.sh. të francezit Pjer Ronsar (1576) dhe të anglezit E. Spenser (1596), të cilat e ngrejnë lart heroin, duke e krahasuar me njerëzit e mëdhenj të lashtësisë. Po ai na shfaqet edhe në prozën artistike të kohës, si në romanin “Tmerri i turqve” (1548), shkruar nga italiani Antonio Posenti. Kujtimi dhe vlerësimi i luftërave të Skënderbeut vijuan edhe gjatë shek. XVII, si p.sh. në poemën “Skënderbeiada”, botuar në Romë më 1623, shkruar nga poetesha Margerita Sarroki, e cila e paraqet Skënderbeun si hero të vëretë dhe kalorës fisnik. Po ashtu edhe gjermani Jakob Kokert, në “Këngë mburrëse” (1643) dhe francezi Zhan Bysier në poemën “Skënderbeu”(1658). Në këtë shekull u shkruan edhe një varg dramash me protagonist heroin tonë legjendar, prej të cilave mund të përmendim dramën “Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit Skënderbeut”, shkruar nga dramaturgu i njohur anglez Kristofor Marlou. Rrugën e tij e ndoqën edhe dramaturgë të tjerë, të shumtë, nga disa vende të Evropës, si Spanja, Italia, Franca, Suedia, Polonia, Greqia etj. Përmendim, ndër të tjerë, shkrimtarin e madh spanjoll Lopes de Vega, i cili shkroi veprën “Princi Skandërbeg”, që përfshihet në llojin e komedive të tij të famshme. Po në shek. XVII tema e Skëndërbeut u trajtua edhe në prozë, si p.sh. nga francezi Yrben Shevro (“Skënderbeu”, 1644) dhe një autor anonim rus nën titullin “Tregime për Skënderbeun, princin shqiptar”.

Gjithashtu figura e Skëndërbeut do të trajtohej në shek. XVII edhe në një varg veprash të rrymës kalorsiake, që u shkonte përshtat kërkesave ideore të qarqeve të larta shoqërore evropiane. Përmendim, p.sh., veprën “Skënderbeu i madh” (Amsterdam, 1688), shkruar nga një autore anonime, pastaj edhe “Skënderbeu ose aventurat e princit të Shqipërisë”, botuar në Paris më 1732. Po në këtë kohë botohen edhe drama për Skëndërbeun, si në Angli “Skënderbeu ose dashuri dhe liri” (1747) nga Tomas Uinkop, “Skënderbeu” i Uiljam Havardit, “Heroi i krishterë” nga Xhorxh Lilo.

Kësaj kohe i përkasin edhe disa drama të shkruara nga disa autorë italianë dhe francezë, si ”Trimëritë e princit Skënderbe, mundësit të Sulltan Muratit” (1730) nga Antonio Xamboni, “Skënderbeu princ i Shqipërisë” (1770) nga Mauricio Gerardini, pastaj “Skënderbeu” (1786) nga Pol Debyjsoni. Me kohë, nga skenat e teatrove dramatike këto vepra filluan të shfaqeshin edhe nga trupat shëtitëse angleze e gjermane, gjë që ia shtoi shumë popullaritetin heroit tonë kombëtar.

Një nga anët më interesante të figurës së Gj.K.Skënderbeut është jetëgjatësia e famës dhe lavdisë së tij dhe sidomos të rilindurit apo rikthimi i tij në periudhat më të rëndësishme të lëvizjeve përparimtare të popujve të Evropës dhe të popullit shqiptar. Ai, si moskush tjetër nga burrat e mëdhenj, si pinjoll i një visi e populli numerikisht të vogël, por të etur për liri e gati gjithmonë me jetë kombëtare të trazuar prej pushtimesh të huaja, do të kishte shansin e rrallë të të rilindurit.

Me vrullin e lëvizjeve çlirimtare kombëtare që shpërthyen në Evropë në shek. XIX pati një ringjallje të interesimit për figurën dhe bëmat trimërore të Skënderbeut. U botuan një varg veprash, si drama “Çlirimi i Greqisë” (1821) e gjermanit Karl Sondershaun, në qendër të së cilës ishte pikërisht figura e heroit kombëtar shqiptar, Gj. K. Skënderbeut; drama “Skënderbeu” (1835) shkruar nga suedezi F. G. Rudbek, “Skënderbeu, poemë heroike” (1824), shkruar nga poeti romantik gjerman Fridrih fon Nidda etj.

Rreth një gjysmë shekulli më pas, poeti përparimtar maqedonas Grigor Perliçev shkroi dramën në vargje “Skënderbeu” (1861), në të cilën heroin tonë e paraqet si udhëheqës të madh,po edhe të thjeshtë e të shkrirë me popullin. Po ashtu, nga gjinia e romanit, mund të përmedim veprën e Antonio Xonkadës, pjesëmarrës i lëvizjes garibaldine, vepër që dallohet për frymën e saj demokratike dhe që e paraqet heroin tonë si udhëheqës shumë popullor. Po ashtu nuk mund të lëmë pa përmendur romanet “Kapiteni i jeniçerëve” (1887) të anglezit Xh. Ludllou, “Për jetën” i shkrimtarit polak Tomas Jazh. Në Francë, gjithashtu, heroi ynë u bë personazh kryesor i dramave historike të autorit neoklasicist Gijom K. Perlyse dhe të Rogatien Forresë.

Por vepra më e qëlluar në letërsinë botërore për Skënderbeun është poema me të njëjtin titull e Henri Longfellout (1873), e cila është përkthyer edhe në shqip nga mjeshtri i madh i fjalës shqipe Fan S. Noli.

2.Figura e skëndërbeut në letërsinë arbëreshe dhe shqiptare

Figura e Skëndërbeut jo vetëm simbolizoi unitetin kombëtar përballë përçarjes feudale, krahinore e fetare, por shënoi edhe rrugën e fitores, prandaj Rilindja Kombëtare Shqiptare iu drejtua figurës së heroit të shek. XV si simbol të qëndresës së pamposhtur. “Ai qe për rilindasit një shembull i shkëlqyer se si, duke u mbështeur në bashkimin e pathyeshëm të popullit dhe kryesisht në forcat e brendshme, mund të hidhej tej skllavëria osmane”.

Me këtë arsye shpjegohet interesimi dhe vendi i madh që zuri figura e Skënderbeut në letërsinë e Rilindjes, e cila u frymëzua nga idealet e luftës për çlirim kombëtar të popullit shqiptar. Ndër autorët e parë që trajtoi tëmën e Skënderbeut është Jeronim de Rada, poeti romantik arbëresh, në poemat e tij “Skëndërbeu i pafan”, “Pasqyra e një jete njerëzore” dhe “Gjon Huniadi”, ku heroi na shfaqet si simbol i Shqipërisë kryengritëse dhe si kreshnik i pamposhtur dhe udhëheqës i shquar .

Në pajtim me prirjen e përgjithshme të rilindasve, që shihnin te Skënderbeu edhe aspiratat demokratike, poeti tjetër arbëresh, Gavril Dara i Riu, në poemën “Kënga e sprasme e Balës” e paraqet kryetrimin si komandant dhe trim të mençur, sa autoritar e të rreptë, aq edhe popullor dhe të dashur, kurse poeti strigariot Zef Serembe, shkruan për Skëndërbeun duke shprehur besimin se në Shqipëri do të lindnin luftëtarë të denjë për t’i pertëritur traditat dhe shembullin e heroit. Figura e Skëndërbeut gjeti trajtim edhe në poemën e gjatë “Shpata e Skënderbeut në Dibër të Poshtme” të Bernard Bilotës.

Këndej Adriatikut, figurën e heroit tonë të lavdishëm e mishëroi për herë të parë me nota madhore Naim Frashëri në epopenë “Istori e Skëndërbeut”, e cila do t’i jepte tonin krejt letërsisë së mëvonshme shqiptare. Skëndërbeu i Naimit është përsonifikim i shpirtit heroik të popullit dhe shekullit të tij-burim frymëzimi për heroizëm e therori në luftën e ardhshme për çlirim. Këtë udhë të Naimit, do ta ndiqnin edhe edhe poetë të tjerë të Rilindjes, si A. Z. Çajupi, N. Mjeda, Asdreni, R.Siliqi etj. të cilët në krjimet e tyre u përpoqën ta lidhnin kujtimin e Skëndërbeut me detyrat që shtronte lëvizja për çlirim kombëtar.

Në vargun e veprave të kësaj rryme duhen përmendur edhe poema “Kënkat e Krujës” e Kozmo Serembes (në mjediset arbëreshe) dhe dramat e Kolë Mirditës (i njohur me pseudonimin Helenau) “Vdekja e Skëndërbeut” (1917) dhe “Moisi Golemi” (1917). Në periudhën 1912-1939 për t’u përmendur është “Historia e Skëndërbeut” e Fan Nolit, e cila ndonëse është vepër mirëfilli historike, ka edhe cilësinë se është shkruar me stilin e këndshëm e të ngritur që përshkohet edhe nga vrulle epiko-heroike dhe herë-herë lirike.

Edhe pas flakjes së zgjedhës së huaj dhe çlirimit të Shqipërisë, tema e skëndërbeut do të mbetej aktuale, sepse shembulli i qëndresës së tij të pashembullt i mëson vazhdimisht popullit shqiptar se si t’u bëjë ballë heroikisht dallgëve të trysnisë së huaj. Ndërsa në vjershën e shkurtër figura e Skënderbeut u paraqit kryesisht me mjetet e rrymës romantike, në llojet e gjata ajo gjeti pasqyrim më realist. Përmendim, p.sh. romanin “Kalorësi i Skëndërbeut”, vepër postume e Haki Stërmillit (përfunduar në vitin 1950), dramën “Trimi i mirë me shokë shumë” të Sulejman Pitarkës (19589, “Guri i hekurt dhe mokrat e gurta” (1963), dramë nga Misto Markaj. Në një varg veprash, kryesisht poema e romane, që u botuan gjatë vitit jubilar të 500-vjetorit të vdekjes së heroit (1968) dhe më pas, mund të vlerësohet edhe konceptimi i ri artistik i problemeve të epokës dhe i figurës së Gj.K.Skënderbeut. Kështu, mund të përmendim poemat “Garda Krutane” të K. Jakovës, “Shkëmbi që theu dallgët” e Klara Kodrës. Në mënyrë mjaft të plotë e të realizuar me mjeshtëri na del figura e Skënderbeut te romani i Gjergj Zhejit “Muret e Krujës”, ku theksohet ideja e heroit se “besëlidhja është e vetmja shpresë e lirisë së Arbërisë”. Në këtë hulli shkon edhe romani “Shqipja e kreshtave tona” i Skënder Drinit, ku shohim edhe përpjekjen e lëvdueshme për ta dhënë figurën e heroit në zhvillim, të gjallë e njerëzor.

Interesim dhe mëtime të mbara për trajtimin e figurës së Skëndërbeut ka pasur qysh në krye të herës edhe në letërsinë shqipe të trojeve shqiptare në ish-Jugosllavi.Theksojmë se, qysh në shkrimet e Lukë Bogdanit vlerësohet me krenari se “Skënderbeu shitoi mbretnë” , ndërsa më vonë, Shtjefën Gjeçovi nga Janjeva tregoi interes të veçantë për figurën e heroit tonë, duke mbledhur në rrethet e Kurbinit dhe të Krujës 16 tregime popullore që shënojnë mbledhjen e parë të rëndësishme të gojëdhanave për Skëndërbeun . Emri dhe bëmat e Skëndërbeut do të përmenden me art e theksim të veçantë edhe në poezinë e shqiptarëve të Kosovës, ku mund të rendisim, më së pari, vjershërinë e Esad Mekulit, për të cilin poeti thotë se “shndrit mbi të shkuemen si rrfeja në natën e errët”. Mbas tij, dora-dorës me rritjen e sasisë dhe të cilësisë së krijimeve letrare në ato mjedise, figurës së Skënderbeut i qasen me përmasa të reja poetë si Enver Gjergjeku, Rexhep Hoxha, Beqir Musliu, Muhaed Kërveshi, Daut Demaku, Jakup Ceraja, Teki Dervishi, Ymer Shkreli etj . Nga dramat mund të përmendim “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu” të Ahmet Çirezit, me karakter të theksuar lirik dhe rrëfimtar, pastaj vjershën “Nikë Kosova” të Jakup Cerajës, si e vetmja që pohon se edhe shqiptarët e Kosovës dhanë ndihmesën e tyre në luftërat e Skëndërbeut kundër osmanëve .

Kur, më 1968, në vitn jubilar të 500-vjetorit të vdekjes së heroit, u mbajtën aq shumë referate, kumtesa, diskutime në Konferencën e Dytë të Studimeve Albanologjike që iu kushtua heroit, po edhe u bënë aq shumë botime folklorike e letërsi artistike, saqë mund të dukej se u sos dhe u shterua ajo temë (kemi parasysh referatin magjistral të prof. Aleks Budës me titull “Gjergj Kastrioti-Skëndërbeu dhe epoka e tij”, si dhe kumtesat të ngjeshura të një armate studiuesish të autoritetshëm nga e gjithë Evropa dhe hapësirat kombëtare e etnike shqiptare), njeriut mund t’i dukej se nuk mbeti më gjë pa u thënë. Por jo. Vitet që vijuan do të sillnin përsëri prurje të reja, madje shumë interesante. Emri dhe veprat e Gj.K.Skëndërbeut do të hynin në vargjet e gati mbarë poetëve shqiptarë, ndërsa vargu i romaneve e dramave historike ku ai është heroi kryesor do të shtohej në mënyrë të ndjeshme. Për hir të kohës nevojisht të kufizuar dhe të auditorit të sotëm, jo vetëm shqiptar, në pamundësi për të trajtuar gjithçka, po përmendim shpejtazi disa prej veprave më interesante, duke ritheksuar se romani historik me Skënderbeun si hero kryesor do të mbetej edhe më tej arë e lakmueshme e disa prej shkrimtarëve të më shquar shqiptarë.

Kryekreje, meriton të përmendet romani “Skëndërbeu” i Sabri Godos, një vepër e shkruar me dije të thella historike dhe me mjeshtëri të lartë artistike, një nga krijimet më të mira të autorit dhe, besojmë, të krejt lëtërsisë shqiptare. Vepra ka pasur disa ribotime, po edhe është përpunuar e rivëshrtruar për kohë të gjatë nga autori, me ngenë dhe ngulmimin e atij që, në kulmin e pjekurisë së vet artistike, si ata piktorët sqimatarë që nuk kënaqen lehtë me frytin e penelit të vet, edhe Godoja mëton me durim, derisa në variantin e dytë, na ka dhënë një Skëndërbe jo vetëm madhështor e legjendar, po edhe njerëzor e mishërues të tipareve më të mira të shqiptarisë. Kur mbaron së lexuari atë vepër zemra të gufon nga një ndjenjë e çuditshme, që ngërthen krenari e brengë të thellë: krenari që trojet shqiptare lindin një vigan si Ai, brengë për rethanën se, ndërkaq, në rrjedhë të moteve e shekujve, shqiparët i ndoqi fati i keq. Ata qenë kurdoherë “parzmore çeliku në gjoks të Evropës”, porse, për ironi të fatit, deri sot e gjithë ditën do të mbeteshin “jashtë mureve” të BE-së.

Figurës së Skëndërbeut, sikundër e cekëm edhe më lart, i janë qasur me dëshirë gati të gjithë krijuesit shqiptarë e arbëreshë të kohëve të reja, kush me ndonjë vjershë lirike, kush me ndonjë poemë, po edhe me krijime të gjata. Në vargun e tyre, një vend të veçantë zë edhe romani “Kështjella” i Ismail Kadaresë, ku heroi vetë nuk na shafaqet, por ai përfaqësohet nga kështjellarët trima që zbatojnë pa mëdyshje ideimin dhe strategjinë luftarake që u ka mësuar Gjergj Kastrioti-Skëndërbeu. Ka pasur edhe mjaft krijime të tjera, të cilat në parashtresën tonë nuk është e mundur t’i përfshijmë të gjitha, por po mjaftohemi duke thenë se kanë qenë të shumta, sidomos dramatizimet, radiodramatizimet dhe ekranizimet që kanë si hero Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, si dhe vjershat e poemat për fëmijë e të rinj.

Edhe poezia më e re e arbëreshëve të Italisë gëlon nga vjersha dhe krijime dramatike që kanë në themel figurën e Skëndërbeut. Përmendim, ndër të tjera, romanin “La moto di Scanderbeg” e Karmine Abates, nga Karfici arbëresh, që shkruan italisht, vjershën “Skandërbeku” të Karmell Kandrevës dhe “Kruja” të lirikut më të shquar arbëresh Vorea Ujko, me të cilën më pëlqen ta mbyll referimin tim:

“Në majë të malit,

u ngjita në një faltore

të ngritur nga trimëria.

E lavdishme, e papushtueshme

Kjo kala kumbon në histori.

…………………………

Çdo gur kishte duar çeliku

Një gojë, dy buzë të mbyllura,

Një kraharor të gjerë

Dhe sy prej zjarri.

Çdo guri unë ia njoh historinë

E mbi gurinmëtë madh

Ishte skalitur emri yt, Skandërbeg”.

Kultura e gjuhës në universitetet shqiptare në epokën e globalizimit: hapje dhe kufij kulturorë të domosdoshëm

nga Prof. Gjovalin Shkurtaj

Follow @gjshkurtaj 

Në përputhje me temën-bosht të Konferencës shkencore te UFO mendoj të kumtoj për temën “Kultura e gjuhës në universitetet shqiptare sot: hapje dhe kufij kultororë të domosdoshëm”, në të cilën do të vihet theksi në disa prej dukurive të përdorimit të shqipes standarde në universitetet shqiptare, duke u ndalur, sidomos, në disa bulëza të asaj që, ndërsa i kishim vënë re qëkur dhe jo pa shqetësim , si prirje, si rrezik potencial, tashmë mesa duket po bëhen më të shpesha se norma dhe, në këto rrethana, po të vazhdojmë të heshtim edhe më tej, do të biem në lojën e strucit. Kam bindjen se proceset e ndikimit të faktorëve shoqërorë në gjuhën e folur i kemi ndjekur fare pak, kryesisht në studimet dialektore, por jo edhe në hapësirat e tjera po aq të vlefshme për t’u njohur e marrë parasysh, kur është fjala për rrjedhat e sotme zhvillimore, qoftë brenda hapësirave mirëfilli shqiptare, po edhe në kahun e shndërrimeve të mëtejshme rruzullimore a globalizuese. Sigurisht, sikundër ka qenë vënë re prej kohësh edhe në gjuhësinë evropiane, duhet të ruhemi nga fetishizimi i gjuhës së shkruar, qoftë edhe i asaj që sot ne po e themi më shpesh “shqipja standarde”. Le të citojmë për këtë, vlerësimin e rëndësishëm të Sharl Balisë, i cili, qysh më 1952, ngulte këmbë me të drejtë se “asnjë përpjekje nuk arrin të ndalojë lëvizjen e pamposhtshme të shtysës jetësore e shoqërore, e cila përcakton zhvillimin (evoluimin) e gjuhës. Idioma (gjuha) vulgare dhe e folur vazhdon marshimin e saj të sigurtë edhe pse duket të jetë nëntokësore (e padukshme); ajo rrjedh si ujët e një lumi nën sipërfaqen e akullin e ngrirë të gjuhës së shkruar e kovencionale, por pastaj, një ditë të bukur me diell akulli shkrin ose thyhet, vala e gjuhës vulgare a popullore del me potere mbi sipërfaqen e palëvizshme të akullit, duke sjellë me vete përsëri jetën e gjallërinë” .

Me fjalë të tjera, zhvillimi i gjuhës nuk ka qenë dhe nuk është proces që varet nga vullneti i arsyeshëm i letrarëve dhe dijetarëve, qoftë edhe i gjuhëtarëve, por është i pavetëdijshëm e kolektiv, që shpesh vjen nga poshtë e ngjitet lart nga turma e gjallë (aktive). Gabimet, të paktën ato që jetojnë gjatë e i rezistojnë qortimit të ashpër nga normativizuesit a gjuhëruajtësit, janë shpesh prirje të thella të gjuhës në përgjithësi ose të një idiome në veçanti; kështu edhe kur i vëmë vetes qëllim për t’i flakur, nuk dihet a do t’ia arrinim po të injoronim burimin a shkakun: nuk mund të shërohet një sëmundje nëse injorohet shkaku. Globalizimi dhe procesi i pagëzuar me foljen: globalizoj, që shqip do të ishte më e kuptueshme: botërorizoj, rruzullimoj a rruzullimëzoj, pa diskutim, përbën sot një shkak shumë të lidhur me emocionet, me ngazëllimin dhe me ndjenjat e njerëzve të veçantë dhe të shtresave të caktuara, përherë e më të mëdha të bashkësive shoqërore kombëtare dhe të mbarë njerëzimit. Dhe, duke e rimarrë një ide të hershme të Sharl Balisë, nuk mund të mos theksojmë se “shumë gabime vijnë nga shkaku i kërkesave për të shprehur emocione”.

Hapja e Shqipërisë dhe e hapësirave të tjera etnike shqiptare ndaj botës dhe, sidomos, ndaj Evropës, shtimi i pakufizuar tashmë i shtegtimit fizik dhe virtual të njerëzve dhe të informacioneve e botimeve, kuptuar kjo: e fjalës së shkruar dhe të folur, e gjuhëve dhe e kulturave të ndryshme në shkallë evropiane e, me kohë, edhe ndërrruzullimore (ndërplanetare), edhe pse i shumëpritur e i mirëseardhur jo vetëm politikisht, po edhe kulturalisht, nuk mund të mos sillte me vete, krejt natyrshëm, edhe trysninë e sistemeve të ndryshme nga ai i shqipes, mbi shqipen e shkruar, po edhe mbi formën e saj të folur.Universitetet, qysh kur janë krijuar e deri në ditët tona, kurdoherë kanë qenë të hapura edhe për prurjet ditunore nga bota, për hir të të cilave, sigurisht, gjithmonë kanë ardhur e do të vijojnë të vijnë edhe fjalë, terma e mënyra të thëni tipike për botën universitare, për leksematikën e profesoratit dhe madje, deri për “zhargonin” e profesoratit dhe të studentëve. Ndikimi dhe, (thënë pa të keq e pa asnjë ironizim) përulja a, në mos tjetër, thyerja para së huajës, sepse ajo vjen nga pushtete më të fuqishme e si gjuhë e atyre që, siç thoshte i madhi dhe i ndjeri prof.Aleks Buda, përbëjnë “shtemëdhenjtë” e botës, ku zotëron gati plotësisht e gjithandej anglishtja dhe ligjërimet e deri këngët e prodhuara në atë gjuhë, sjellin dhe (patjetër) do të vijojnë ta përforcojnë atë trysni e ndikim që shfaqet, si prirje e përgjithshme, madje edhe si objektiv për t’u arritur, duke u paraqitur deri si tregues i mbërritjeve e i shkallës së arsimimit të brezit të ri. Dhe, le ta themi edhe më shkoqur e, siç thonë italianët, “pa qime në gjuhë”: nëse deri para nja dy-tre dhjetëvjeçarësh, kur sapo kishte vringëlluar trysnia e pohimit të anglishtes si gjuhë e parë e ndërkomunikimit në shkallë botërore, përballë gjuhëve të mëdha të Evropës, sidomos të frëngjishtes, gjermanishtes e rusishtes, ithtarë dhe përkrahës të asaj gjuhe ndërrruzullimore mbanin leksione e botonin edhe revista me titullin përpallës “Anglishtja gjuha e botës”, sot caqet kanë shkuar shumë e shumë më përpara. Tani, sipas disa studiuesve të autoritetshëm të sociolinguistikës, rreth 92% e botës e mësojnë anglishten si gjuhë të dytë. Dhe, për të dhënë një shembull konkret nga mjediset tona, një nga “sukseset” (për mua në thonjëza) të ish-Ministrit Pollo, ka qenë pohimi dhe vendimi i Ministrisë së drejtuar prej tij që anglishtes t’i jepet përparësi në formimin e nxënësve të shkollave të mesme shqiptare.

Nuk kam pasur e nuk kam ndonjë kundërshtim me atë politikë, sepse, në thelbin e vet, ideja që shqiptarët të dinë sa më mirë anglishten dhe gjuhët e huaja të Evropës është e mirë, porse mendoj se do të ishte mirë që të dinin edhe gjuhët e fqinjëve, me të cilat realisht sot hanë bukë më shumë se një milion shqiptarë, në Greqi e në Itali, po edhe shumëkund tjetër në vendet e Evropës Perëndimore, por, nuk mund të mos e them sot, sikundër nuk kam mënuar ta theksoj edhe disa herë të tjera, krejt qartë e shkoqur, katërcipërisht shkoqur: nuk më ka pëlqyer (dhe deri sa të marr frymë do të vijoj ta pohoj) se, ndërkaq, nuk i është dhënë kujdesi e vlerësimi që meriton gjuhës shqipe, e cila, faqe anglishtes, le ta themi ashtu si na ka hije edhe në këtë tubim shkencor: ka mbetur si dy thjeshtrat ndaj djalit të njerkës në rrotullën e njohur të Drenicës .

1.Pas kësaj hyrjeje, natyrisht, duhet të vijmë te ajo që na shqetëson sot secilin prej nesh, veç e veç dhe të tërëve së bashku: trysnia sistemore prej gjuhësh të huaja, sidomos prej anglishtes e gjuhëve të tjera që kanë pasur e kanë dallime të mëdha tipologjike dhe strukturore në krahasim me shqipen.
Kjo trysni ka qenë dhe vijon të jetë e fortë në botimet universitare, në librat originalë dhe sidomos në përkthimet, si dhenë ligjërimin e folur të pedagogëve e të asistentëve, pastaj edhe të studentëve. Shqipja, ashtu si gjuhët e mëdha e të vjetra, greqishtja e vjetër e latinishtja, ndonëse tashmë të vdekura, ashtu si gjermanishtja e disa gjuhë të tjera, në një farë mase edhe si rusishtja, ka eptim shumë të zhvilluar, ka shquarësinë dhe pashquarësinë e emrave, si dhe lakimin e tyre sipas të dyja këtyre trajtave. Këtë diferncim a dallim themelor ndërmjet shqipes dhe, p.sh. anglishtes, e dinë mirë dhe (në mos e ditshin teorikisht siç e dinë gjuhëtarët) e ndiejnë thellë të gjithë shqiptarët e brezit të vjetër e të mesëm, si dhe ata prej të rinjve që e kanë tërrënjosur sadopak ndiesinë e të qenit shqiptarë dhe të të folurit shqiptarisht. Ndërkaq, nuk mund të mos e vëmë re se, tashmë, ka edhe një kategori pedagogësh, kryesisht të rinj, por jo vetëm, që, duke qenë nën trysninë dhe modelin e gjuhëve të huaja, posaçërisht të anglishtes, kanë filluar të mos e ndiejnë (ose ta ndiejnë gjithmonë e më pak) se shqip duhet p.sh. Tiranë, 2009 (dhe jo Tirana 2009), vizita e Bush-it (dhe jo vizita e Bush), njësoj siç thuhet normalisht: vizita e Berishës (dhe jo vizita e Berisha), vizita e Thaçit (dhe jo vizita e Thaçi). Cilido që është shqiptar dhe i thotë bukës bukë e ujit ujë dhe që shqipen e ka gjuhë të nënës dhe jo të nxënë nga librat e nga larg si gjuhë të huaj, kur dëgjon (ose sheh të shkruar) togfjalësha si: vdekja e Arafat, faturat e KESH, vizita e Rise etj. i vjen për të vjellë me atë lloj shqipeje, jo sipas natyrës së saj, por të shartuar, sipas modelimit që lind si hibrid nën trysninë e anglishtes dhe të zellit për të qenë sa më “modernë” dhe, pa asnjë dyshim, sot “moderniteti” gjithandej shprehet duke dëshmuar njohjen e anglishtes. Gëzimi i shqiptarëve kur mbarojnë “Kafazi i artë” dhe “Big Bradher-i” është shumë i madh, sepse na bien veshët rehat nga shumë marrëzira e palavina, po edhe se shpëtojmë, së paku për një kohë, nga “refreni” i çmendur që përsëritet neveritshëm: shtëpia e Big Bradher. Nuk po guxojmë të themi se, me siguri, atë fjalë mund ta kishim mënjanuar krejtësisht, duke e thënë shqip ”Vëllai i madh”, sikundër e kanë thënë prej shumë vitesh italianët në atë lloj shfaqjeje (Grande Fratello), sepse do të na vinin “etiketimin” si anakronistë, ndoshta edhe si anglofobë a Zoti e di se çfarë, por, po mjaftohemi me atë që përbën “plasje të digës” në strukturën gramatikore të shqipes. Një fjalë, po edhe njëqind a njëmijë fjalë të huaja, nuk e prishin dot gjuhën, ato sikundër vërshojnë, edhe mund të zbythen, po të tregohet kujdes e po të zbatohet një politikë kulturore e mirë, kurse moszbatimi i rregullave eptimore, mosrespektimi i lakimit të emrave, qofshin të përgjithshëm,qofshin të përveçëm, duke zbatuar dallimin e shquarësisë dhe të pashquarësisë së emrave, përfshirë edhe shquarësinë formale të emrave të përveçëm shqiparë dhe të huazuar a të huaj, që sjell edhe moslakimin e tyre, përbën goditje të rëndë në strukturën gramatikore të shqipes. Jo më kot, kam bërë krahasimin me plasjen e digave dhe, jo vetëm inxhineierët po edhe njerëzit e thjeshtë, e dinë se çfarë shkaktojnë plasaritjet sado të lehta të digës në ujëmbledhësit gjigandë: prej tyre vjen pashmangshëm shembja. Për një plasaritje të tillë, madje edhe më të lehtë, shkrimtari Skifter Këlliçi, që nga Amerika e largët ku ka emigruar, i zemëruar ndaj atyre që, në dëm të natyrës së shqipes, të ndikuar nga italishtja, përdornin forma të së kryerës në vend të së kryerës së thjeshtë, shkroi kohë më parë artikullin kriktikues me titull “Atentat kundër së kryerës së thjeshtë”. Po ta vijonim metaforën e atij shkrimtari e komentatori fjalëbukur, mund të thoshim se, “atentatet” ndaj strukturës gramatikore të shqipes vazhdojnë dhe, për fat të keq, disa prej tyre po marrin përmasa gjuhëprishëse dhe gjuhëshëmtuese, sikundër është, ndër të tjera, përdorimi i tepruar dhe i panevojshëm i një-së në togfjalëshat që përmbajnë edhe përcaktorin përkatës, si: dha një ndihmesë të madhe (në vend të: ndihmesë të madhe) dhe, mbi të gjitha mosrespektimi i normës së shquarësisë dhe të pashquarësisë së emrave. Për fat të keq, ky lloj gabimesh po del gjithmonë e më shpesh edhe në botimet universitare, në libra e studime monografike, në leksione dhe në seminaret me shklrim.
Për këtë dukurinë e fundit, siç do ta thekesojmë e faktojmë edhe më poshtë, “atentatorët” më të shumtë sot për sot, janë në radhët e folësve dhe paraqitësve të programeve të RTV-ve shqiptare të Tiranës. Kam formuar përshtypjes se shumë prej folëseve të radiove dhe televizioneve tona, kaq shumë janë dhënë e dashuruar me të folurit sipas “gjedhes” anglicizuese, saqë duket sikur, çdo mëngjes në vend të kafes pinë ndonjë “elizir” shpërshqiptarizues dhe dukshëm “anglo-italianodëshmues”. Kjo situatë, le ta ritheksojmë, nuk vjen nga “padija”, por nga ajo që e përmendëm, nga dëshira e papaërmbajtur për t’u dukur “ndryshe” dhe pikërisht të qenët ndryshe, qoftë edhe pse gabim dhe kundër natyrës së shqipes, përbën bazën e atij emocioni shprehës. Në këtë pikë, sigurisht, nuk mbeten aspak mbrapa politikanët dhe shtetarët tanë, shumë prej të cilëve, sa herë flasin e japin intervista, e kanë bërë zakon që, përpos anglicizmave tashmë të përfolura e të mërzitshme, shfaqin bujshëm edhe vesin e të folurit me “poza” angloamerikanodëshmuese, siç është, të folurit me (aaa), që disa gjuhëtarë e kanë stigmatizuar si “të folur me të pëllitur”, si për të treguar se sa shumë i pengon të flasin shqip anglishtja e tyre. (Dhe, neve më të vjetërve, sigurisht, na vjen në mendje dialogu grotesk e fallcitetdëshmues i Ollgës te “Karanavalet e Korçës”, që ankohej se të bijën injorante, Afrovitin, ia pengon ta flasë frëngjishten “kjo e flamosur shqipe”.

2. Luhatje të normës: procese të dysorësisë dhe të paqëndrueshmërisë së disa trajtave drejtshkrimore, drejtshqiptimore dhe gramatikore.
Kush ka sy të shikojë, sa herë lexojmë shtypin, revistat dhe shumë prej botimeve, sidomos përkthimet e letërsisë artistike dhe të filmave, e sheh se disa trajta të shpallura si normative, tashmë janë zbehur ose mëjnanuar gati plotësisht; po ashtu, kush ka veshë dhe dëgjon radiot, televizionet dhe të folurit në tubime masive, jo vetëm nga politikanë e shtetarë në raste fushatash, po edhe nga paraqitës programesh, analistë etj., nuk mund të mos i bjerë në vesh, gjithashtu, fakti se shumë nga dukuritë jonormative, pavarësisht nga kritikat e vërejtjet e bëra nga gjuhëtarët, po lëshojnë rrënjë e po klyzohen duke mos mbetur më vend për asnjë mëdyshje: duhet ta pranojmë se disa trajta të normës drejtshkrimore e drejtshqiptimore, si dhe jo pak të tjera nga morfologjia emërore e foljore, natyrisht edhe shumë leksema e mënyra të thëni a frazeologjizma, kanë dhënë shenja se po zbythen nga trysnia e dendurisë së dysorëve jonaomativë që nden përdorimi në vend të tyre.Thashë në vend të tyre (e jo krahas tyre), sepse tashmë disa trajta normative, si p.sh. vajzës sime, nënës sime, motrës sonë, shoqes sonë; shtëpisë suaj, kohës suaj etj. folësit dhe shkruesit e brezit të ri u shmangen si djadhi temianit. Po atë rrugë po ndjekin edhe forma normative foljore të tipit shkrova, që gati është përmbytur nga dysorët jonormativë kryesisht dialektorë: shkrojta, shkruajta, madje edhe shkruva (!?); thosha (thoshe, thoshte, thoshim, thoshit, thoshin), po bjerrin truall ditë për ditë në të mirë të formave dysore, kryesisht nga toskërishtja: thoja ose thonja (thoje, thonte, thonim, thonit, thonin), të cilat ndihmohen fuqishëm nga analogjia me format normative të foljeve të tjera me-oj (punoja, punoje, punonte…). Më kot e kemi shpotitur dhe vijojmë ta qesëndisim njërin nga ish-kryetarët tanë të shtetit, i cili e kishte zakon të thoshte oreçast: “unë do të thonja”. Në mos fitoftë ajo formë, që sidoqoftë është jo vetëm dukshëm hipertoske, po edhe qartazi e shtresës së vjetëruar, me siguri nuk ka për t’u zbrapsur forma me -ja (thoja). Nga leximet e bëra enkas për këtë kumtesë këto kohët e fundit, na del se forma thoja, jo vetëm mbizotëron ndaj formës normative (thosha), po edhe ka prirje të zotërojë gjithandej në letërsinë e përkthyer që botohet, si dhe në shtyllat zanore të filmave artistikë e dokumentarë që jepen me folës ose me të shkruar (subtitrim).

Po, le të ndjekim sistemet përkatëse e të ndalemi në disa prej shenjave që, sipas nesh, janë me prirje më të dukshme kundër normës së sotme:

2.1.Në fushën e drejtshqiptimit, natyrisht, përveç shqiptimit e leximit në mënyrë gati analfabete, që mjafton të dëgjojmë pasqyrën e shtypit te “News 24” për t’u bindur sa keq kemi punuar me përgatitjen drejtshqiptimore në shkollat e larta, ku janë diplomuar shumica e gazetarëve dhe folësve të mediave të sotme, ndeshim edhe prirje të dëmshme, që, ndoshta, po të veprojmë me ngut e forcë, mund t’ua presim turrin. Nga më të shëmtuarat, por edhe nga më të mundshmet për t’u përgjithësuar, është prirja veskeqe për të shqiptuar shkronjat e alfabetit të shqipes sipas mënyrës së gjuhëve të huaja, sidomos duke imituar spellingun e anglishtes dhe të italishtes. Ka një jetë që shqiptarët ishin mësuar të thoshin FBI-ja, njësoj si KKB-ja, OKB-ja, SMT-ja etj., mirëpo folëset dhe folësit e disa prej mediave të sotme elektronike (radio, televizione dhe reklama) kanë filluar t’i “modernizojnë” këto shqiptime dhe, shpesh e më shpesh, po dëgjojmë të shqiptohen: eFBiaI, XhiDiPi, BiBiSi dhe, sidomos, e urryera CiVi.
Përgjithësisht, mesa duket, shkurtesat në shqipen dhe shkurtesa të marra ashtu siç janë në praktikën ndërkombëtare, ndejnë një situatë dyjarësie a dysorësie, si p.sh.KFOR (dhe KeiFor), ndaj së cilës, na duhet të ndihmojmë me anësimin tonë nga format tradicionale shqiptare dhe jo nga shqiptimi i huaj. Gjej rastin të theksoj, me këtë rast, përvojën gati përgjithësisht të lëvdueshme të mediave të shkrura e të folura të Kosovës, ku shkruhet rregullisht me trajtën e shquar sikundër këshillon norma drejtshkrimore: AAK-ja, e OKB-së, OKB-në, UNMIK-ut etj .
Me shqetësimin dhe kujdesin e nevojshëm duhen parë edhe termat e elektronikës dhe përgjithësisht të teknikës moderne që huazohen nga anglishtja. Fjalë si dixhital, dixhitalizoj , monitor, monitoroj etj. me siguri do të ndikojnë dhe do të nxjerrin probleme edhe për drejtshkrimin e normën morfologjike të shqipes. P.sh. tashmë po duket sheshit se, ata që thonë miush e mi për mausin janë betejëhumbur. Po ashtu edhe ata që thonë ruaj a kursej janë shumë më pak se ata që thonë seivoj, sikundër janë më të shumtë ata që thonë printoj e jo shtyp, printim e jo shtypje. (Anipse, në gjuhë të mëdha, si p.sh. në italishten, për ato fjalë përdoren gjerësisht fjalët ekzistuese, përkat. stampare “shtyp”, stampato “shtypur” etj.). Po, duke vijuar më këtë kategori fjalësh, le të marrim si të mirëqenë hyrjen e tyre dhe të mbetemi në fushën drejtshkrimore: si do të veprohet me fjalët e tilla si: file, live, line, mobil etj.? Gjithandej, këto fjalë dhe të tilla, po shkruhen si në anglisht prej nga janë marrë, mirëpo ato, ndërsa shihet se nuk kemi asnjë mundësi për t’i mënjanuar, na shtrojnë edhe problemin e madh të shqiptimit: pra, si do t’i shqiptojmë pas hyrjes në shqipen?

Ashtu si shkruhen- do të ishte përgjigjja e duhur, mirëpo kjo do të dukej shumë e parapmbetur, krejt e vjetëruar dhe aspak “moderne” për ata që i sollën dhe që, natyrisht, i mbajnë gjallë, në gojën e të cilëve shqiptimi është tashmë gjithandej sipas anglishtes (përkat. fail,-i a faill,-i, sh. faile-t a faille-t; lajf a llajf a llajv, si p.sh. muzikë lajf, këndon lajf; llajn o lajn si p.sh. Albania Online. Kemi pasur shumë fjalë të huazuara që përmbajnë rrënjën mikro- ( mikroskop, mikrob, mikrobiologji etj.), tashti kemi edhe Mikrosoftin, që shumëkush po e shqipton edhe Majkrofoft (?!). Amerikanët e shkruajnë Mikel dhe e lexojnë Majkëll, Marie dhe e lexojnë Maraja, Rice dhe e lexojnë Rajs; Jastin dhe e lexojnë Xhastin. Tashti, madje, edhe reklamat për telefoninë e lëvizshme a celulare po bëhen duke e “modernizuar” shqiptimin e fjalës mobil (Egëll Mobajll, Digitalb-Mobaile). Kushedi, mbase së afërmi do të fillojmë të themi edhe automobajll (?!) për të shkretin automobil dhe kështu me radhë. Kjo gjendje, sigurisht, nuk mund të mos na shqetësojë, kur dihet se kemi pasur në përdorim prej kohësh edhe aq fjalë që përmbajnë rrënjën e mësipërme, si automobil, mobilizohem, mobilizim, i mobilizuar; mobilje e mobiloj e mobilim.

2.2.Prirja për ta shqiptuar u-në e huazimeve si në angloamerikanishten.
Gjithmonë e më dendur në vend të klub në radiotelevizionet tona, po edhe përtej tyre, ka bulëzuar prirja për ta shqiptuar jo sipas traditës shqiptare, por sipas anglishtes dhe kemi: kllëb (p.sh. vodafon kllëb) dhe një farë radioje që shqip do të ishte Klubi FM na e “servirin” të modernizuar në Kllëb eFeM. Po të vazhdojë kjo “stuhi” anglofile, nuk do të jetë e largët dita kur, edhe Klubin e Selanikut do të na duhet ta shqiptojmë të “modernizuar”në Kllëbi i Selanikut, ndërsa për fjalën Republikë e republikan, me siguri, duke ecur pas shqiptimit te PUB > Pab, do t’u duhet shqiptarëve të thonë edhe Repablika, Partia Repablikane etj. dhe, pa dyshim, edhe mobaillizim e mobajllizohem.

Zoti na ruajtë! Por, plakat e mençura të Mbishkodrës sime, thoshin me të drejtë: Ruaju ti fort, që edhe Zoti të bëjë punën e vet. Ne, fatkeqësisht nuk po dimë (po mbi të gjitha nuk po duam) të ruhemi fare nga e huaja. Anomia sociale ose (thënë më hapur) mallkimi me zhdukje e tjetërsim, më shumë se në asnjë vend tjetër të Evropës është shfaqur e po vijon të zbatohet në trojet tona.

2.3. Një problem grafik jo pa rëndësi, që vjen nga prurjet e reja, është edhe shtimi i fjalëve dhe emrave të huaj, kryesisht anglo-amerikanë që përmbajnë shkronjën w apo sikundër po e shqiptojnë modernët “dabëll ju”. Kohëve të fundit, nga ndikimi përherë e më i fuqishëm i gjuhëve të huaja, kanë hyrë e po zënë vend në shqipen edhe disa fjalë, kryesisht emra të përveçëm, po edhe fjalë të artit e të politikës, që shkruhen si në gjuhët huazuese (Show, Show-Biz, News, News-24, Euro-News). Kemi shtënë në përdorim kompjuterin dhe aty, ndër të tjera, kemi edhe programet e tilla, kryesore, si Word, Word-Perfckt, Window etj. Pyetja që shtrohet është edhe këtu: si do të shkruhen fjalë të tilla?

Mesa shihet, shtimi i fjalëve dhe emrave të huaj të tillë po sjell edhe domosdoshmërinë e përfilljes së shkronjës /w/ në shqipen. Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, duke u nisur nga situata e kohës kur me atë shkronjë dilnin vetëm disa emra personalitetesh të shkencës e të letrave, si Wat, Wiliam, Wilson etj. kishte parashikuar që në shqipen emra të tillë të jepen ose me U (p.sh.Uljam, Nju Jork, Uilson) .

Prirja është e dukshme dhe anon nga forma huaj. Edhe ndaj kësaj dukurie normativistët nuk mund të vijojnë më tej me “lojën e strucit”. Prurjet gjithmonë në shtim të fjalëve të tilla dhe përdorimi i gjerë që kanë disa prej tyre në mediat e sotme, natyrisht, nuk mund të kalohen vetëm me qesendisje a shpotitje ironizuese. Ditë për ditë dëgjojmë të jepen reklamat duke shënuar edhe adresën e faqeve të internetit, të cilat, duam apo nuk duam, fillojnë patjetër me tri dopio-v njërën pas tjeterës. Edhe këtu, sigurisht, mund të kishim zgjidhje të ndryshme, duke përfituar edhe nga sa kanë bërë fqinjët tanë, p.sh. italianët, e shkruajnë w si në gjuhën dhënëse, por e shqiptojnë sipas traditës italiane: vu-vu-vu, prej nga edhe ne mund të merrnim gjedhen positive të thoshim vë-vë, vë-vë, vë-vë, porse ka edhe asish që e thonë Dabëll, si p.sh. kur i referohen Bushit: Georges W.Bush (shqiptohet Xhorxh Dabëll Bush).

3. Prirja veskeqe dhe të dëmshme për të folur sido. Shumëçka e pamirë, jo vetëm në drejtshqiptim e në drejtshkrim, po edhe përgjithësisht në qëndrimin ndaj shqipes standarde, këto vitet e fundit, ka qenë e lidhur me një farë mode a sjelljeje “moderniste” që, nga ana e jashtme, shfaqet në prirjen e shumë vetave, sidomos të artistëve e gazetarëve për t’u veshur “pa protokoll” në mjedise publike, qoftë edhe në emisione televizive, në shfaqje etj., që sigurisht ka edhe të mirën e vet, porse ajo ka sjellë me vete edhe prirjen veskeqe dhe të dëmshme për të folur sido. Le të kuptohemi: nuk po them se medoemos të gjithë sa janë folës, gazetarë e parqitës programesh duhet të jenë gjithmonë të veshur “me xhaketë e kollare”. Vetëm kjo nuk na shpëton, sepse të gjithë e kemi parë se, p.sh., në Kuvendin e Shqipërisë, shumë prej atyre që shkojnë atje të veshur“me protokoll”, me kostume të shtrenjta e “firmato”, kur flasin dëshmojnë se cili është nivlei i yre dhe nuk kursejnë as sharjet me nënë, me motër e deri me kunatë. Ka pasur dhe (për fat të keq) vijon të ketë ende raste që, ndër ne, shtetarë e politikanë flasin enkas në gjuhë të trashë, aq sa, dukshëm, shfaqen si përfaqësues të rrugës dhe jo të ligjërimit normal, qoftë edhe dialektor, të qyteteve që gjoja përfaqësojnë. Po jap shembuj pa përmendur personazhin, por janë të vetëmjaftueshëm dhe të gjithëve do t’ju kujtohet edhe kush i thotë ashtu: llakabond, pulatik, merrnie për zhelesh etj. Po të ishte gjallë i ndjeri Atë Anton Harapi, me të drejtë do ta thoshte me gojën plot ankesën e tij të njohur: ”na mbuloi horlleku”.
Por, dëshirojmë të ndalemi e të tërheqim vëmendjen e mediave, sidomos të atyre që i drejtojnë ato, të kenë më shumë kujdes për të shmangur vulgarizmat e fjalët e ndyra, të cilat prodhojnë atë lloj të qeshuri që vetëm humor nuk mund të quhet. (Po lejohem të kujtoj, ndër të tjera, kritikën e rreptë dhe të pamëshirshme që i kam bërë disa vjet më parë emsionit të RTSh-së “Mini-Mini SHOW” dhe, disa herë radhazi, “pornoligjërimeve” të disa mediave e shfaqjeve të humorit).Në librin tim “Kahe dhe dukuri të kulturës së gjuhës”, kam trajtuar gjerë dhe besoj ta kem përthekuar mjaft qartë idenë se “liria e shypit nuk do të thotë aspak liri për gojështhurje”. (f.40-46) 4. Në të njëjtin grup e për të njëjtat arsye, që shprehin edhe përuljen ndaj së huajës, dalin edhe prirjet kundërnormative të të shkruarit të emrave vetjakë të huaj (dhe të onomastikës së huaj) si në origjinalin nga mirren e jo sipas rregullave të drejtshkrimit të shqipes. Për këtë dukuri, ndërkaq, mendoj se është shkruar e folur gjerë, çfarë kam pasur për të thënë e kam shkruar edhe në artikuj edhe në faqet e librave të mi .Po citoj vetëm një vlerësim të përkthyesit e njohësit të pashoq të shqipes, Robert Shvarcit të ndjerë, i cili jo shumë kohë para se të ndahej së gjallësh, pikërisht në një artikull të botuar edhe te “Gjuha jonë”, duke kritikuar rreptë gabimin trashaman të atyre që i përdorin në trajtë të pashquar emrat e përveçëm të huaj si dhe shkurtesat, thotë: ”…kësaj i thonë të luash mnga mendt e kokës!”.

5.Me shqetësim të madh e shikoj edhe shtimin e papërligjshëm të një-së jo shquese, për të cilën, gjithashtu, jam shprehur edhe disa herë të tjera . Po ritheksoj se aty ndikimi i gjuhëve të huaja, sidomos i atyre gjuhëve që nuk e kanë kategorinë gramatikore të shquarësisë e të pashquarësisë është dëmprurës dhe mund të shkaktojë gërryerjen e plasjen e strukturës së shqipes.

6.Nga fusha e morfologjisë, përveç sa shprehëm lidhur me formën e së kryerës së thjeshtë të them, shkruaj, mendoj se duhet të ndalemi edhe te format e së kryerëss ë thjeshtë të foljeve lyej, ngjyej, çlyej, shqyej, gërryej. Format e cilësuara në gramatika si normative (leva, ngjeva, çleva, shqeva, gërreva), sot kanë ngjyresë të vjetëruar dhe, pjesa më e madhe e njerëzve, si në të shkruar ashtu edhe në të folur, anojnë kryesisht nga format dysore, sot për sot të cilësuara si jonormative (përkat. lyejta, ngjyejta, çlyejta ose òlyva, shqyejta, gërryejta).

7. Nga fusha e etnografisë së të folurit, gjithashtu, si prirje të rrezikshme dhe të atillë që e shëmton shumë shqipen, po edhe bie në kundërshtim të plotë me tradtën shqiptare, është të folurit duke përmendur vend e pa vend emrin e vet. Kemi të bëjmë aty me një ndikim të politikës dhe të snobizmit të disa politikanëve, sigurisht edhe të jo pak gazetarëve që u shkojnë pas “avazit’, që kujtojnë se duke folur në vetën e tretë e duke cituar vetveten, do të bëhen më “tërheqës”. Bota e qytetëruar i largohet asaj praktike, duke shtënë në punë sidomos format “maestatis”, si p.sh. ne (fr. Nous, rus. Mëi, it. Noi) në vend të unë dhe sidomos në vend të emrit të përveçëm të atij që pyetet ose që flet.
Pra, në praktikën shqiptare, janë për t’u kritikuar, së pari, gazetarët që i formulojnë pyetjet gabim dhe, në vend të : Si mendoni ju, zoti X, thonë për së mbrapshti: Çfarë mendon për këtë F. N. (ose S.B) dhe, prej kësaj pyetjeje, si për inerci, edhe përgjigjja do të shkojë po ashtu mbrapsht: F.N. mendon (në vend të ne mendojmë); S.B. do të realizojë…(në vend të ne do të realizojmë).
Edhe këtë formë, që është pa dyshim, nga më të pabukurat e më të paparanueshmet në etnografinë e të folurit të shqipes, sikundër e dinë ata që i ndjekin sa shkruajmë, e kemi kritikuar ashpër, madje edhe jo pa guxim se mund të zemëroheshin “zeusat” .

Së fundi, në mbyllje të kësaj kumtese, nuk mund të lëmë pa përfshirë edhe shqetësimin e ligjshëm që vjen nga zgjerimi i gjeografisë letrare të shqipes apo, me fjalë të tjera, nga zbatimi i shqipes në shkrimtarinë e diasporës dhe të diasporës së diasporës.
Zgjerimi i gjeografisë letrare në hapësira tashmë mbarërruzullimore, përderisa sot shqiptarë dhe gjuhë shqipe ka në krejt rruzullin apo në mbarë botën, duhet parë si gurrë pasurimi e jo si “shprishje” e shqipes. Sot në qytete të Evropës, të Amerikës , të Australisë etj. ka shqiptarë që jo vetëm e flasin shqipen, por edhe shkruajnë e botojnë artikuj, libra e revista a gazeta në gjuhën shqipe. Shkrimtaria dhe fjala e tyre nuk është “voce in deserto”, por prodhimtari që mëton të pasurojë rrjedhat dhe hapësirat e shqipes e të kulturës shqiptare, prandaj edhe duhet t’i përfillim e t’i vlerësojmë më shumë.Mbi të gjitha, është e nevojshme t’i njohim e t’ua bëjmë të njohur shkollarëve, studiuesve dhe më gjerë njerëzve tanë. E kam fjalën, sidomos, për figura të tilla si përkthyesi Stavri Dajo në Selanik (Greqi), poeti Nokë Sinishtaj në Lucernë (Zvicër), Luigj Çekaj e Gjek Marina në SHBA etj., vargu i të cilëve do të shkonte shumë i gjatë po t’i përmendnim të gjithë.