Sunday, August 2, 2009

Epika heroike shqiptare

nga Prof. Gjovalin Shkurtaj

Gjuha e epikës heroike shqiptare, ashtu si përgjithësisht krijimtaria gojore poetike e Veriut, përbën një trashëgimi të vyer po edhe të pastudiuar sa e si duhet nga gjuhësia dhe folkloristika shqiptare. Prej kohësh, ndoshta që kur isha i vogël dhe sprovoja të imitoja disa nga këngëtarët e lahutarët e krahinës sonë të Malësisë së Madhe, më kanë mbetur në mendje jo vetëm qindra e mijëra vargje të këngëve të Mujit e të Halilit, të Plakut Qefanak e të Zukut Bajraktar, po edhe përshtypja e madhe që kishin në mbarë njerëzit këngët dhe vargjet e kreshnikëve.

Mbaj mend se, jo vetëm burrat ishin të dhënë pas eposit dhe prisnin me shumë gëzim rastet e festave e të tubimeve të mëdha popullore për të dëgjuar këngët e moçme në interpretimin mjeshtëror të lahutarëve vendas apo të atyre që vinin nga Shala e që ia thoshin më shumë se kushdo tjetër si lahutës ashtu edhe fjalëve të eposit, po edhe gratë, sidomos ato të moshuarat. Tashmë jam i bindur se edhe gjuha e epikës heroike shqiptare duhet kundruar, studiuar e vlerësuar jo vetëm si një pjesë e shprehjes dhe e formësimit artistik të eposit, por edhe si mishërim i dashurisë së shqiptarit për të bukurën, për vlerat e vërteta artistike dhe për marrëdhëniet e ndërsjella të gjuhës me kulturën në planin kombëtar shqiptar, po edhe më gjerë, duke përfshirë edhe shkëmbimet kulturore e huazimet gjuhësore e artistike të natyrshme e të pamungueshme, në një trevë aq të shkëmbyeshme e të gjallë si ajo ballkanike.

Natyrisht, duke qenë se çështjet që i përkasin gjuhës së epikës heroike shqiptare janë të ndërlidhura me një qerthull problemesh të karakterit letraro-artistik, po edhe mirëfilli historiko-shoqëror, gjeografiko-ekonomik e kulturor, nuk mund të mëtojmë të ndalemi në gjithçka që nden një kundrim i plotë, çka do të kërkonte një disertacion të tërë; prandaj do të përqendrohemi në disa nga pikat më interesante e pikërisht:

- Ç’përfaqësojnë këngët e kreshnikëve në kuadrin e poezisë popullore shqiptare e përgjithësisht në kulturën e popullit shqiptar?

-Cila është treva e shtrirjes së eposit dhe ç'mund të thuhet për djepin e lashtë të tij? Marrëdhëniet e ndërsjella me eposin e vendeve fqinje, sidomos me eposin malazez, si pikëtakime e ndërndikime të natyrshme të kulturave të popujve fqinjë e që, ndonëse të ndryshëm për nga përkatësia etnike e lashtësia në viset e tyre të sotmet (shqiptarët, si vijues të pandërmjetshëm të ilirëve në trojet e veta ballkanike, kurse sllavët të ardhur shumë më vonë se ata në Ballkan, por gjithsesi në një fqinjësi tashmë më se një mijë e treqindvjeçare me iliro-shqiptarët), që, sidoqoftë, duke bashkëjetuar pranë njëri-tjetrit, nuk mund edhe të mos ndikoheshin ndërsjelltazi, duke u përngjasuar deri edhe në tematikë e në emrat e heronjve kreshnikë, paçka se të dyja palët, në daç ajo malazeze, në daç pala shqiptare, e kanë bërë zakon të deklarohen kundër një përngjasimi të tillë dhe secila thotë se pala e vet është "burimore dhe më e lashtë" e se tjetra "ka vjedhur e kopjuar" prej saj. Kjo le të mbetet për t'u zhdavaritur më mirë e më hollë sidomos nga specialistët e folklorit.

-Lahuta dhe eposi si binjakë të një arti të hershëm e të një kulture të lashtë mbarëpopullore në Shqipërinë e Veriut.

-Tematika e eposit, personazhet kryesore dhe lidhjet ndërmjet tyre. Çështje të antroponimisë së eposit.

-Roli edukativ i eposit dhe vlerat e tij si model i ligjërimit po edhe i sjelljes (komportimit) burrërore. "Auditori" i eposit dhe proceset e evoluimit të formave të shprehjes së tij.

-Disa vlerësime e arritje tonat rreth gjuhës së eposit si përmendore madhështore e kulturës së gjuhës. Rreth "ndiç-it" epik si tregues i plotvlershëm i pushtetit dhe i peshës shumë të madhe shpirtërore të eposit të kreshnikëve në zemrën e malësorëve dhe, së andejmi, edhe në figurshmërinë dhe bukurinë e gjuhës së tyre.

Natyrisht, për të mos përsëritur gjërat tashmë të ditura nga sa është shkruar në botimet më të reja, në rreshtat që ndjekin, do të përqendrohemi vetëm në çështjet më kryesore e duke bërë një farë zgjedhjeje: d.m.th., duke parapëlqyer ato që mbeten për t'u thelluar apo edhe të diskutueshme.

1. Epika popullore është një gjini e poezisë popullore që ka si veçori rrëfimin dhe që përmbledh: epikën legjendare dhe epikën historike. Në epikën legjendare përfshihen këngë që bëjnë fjalë për bëma, rite, doke e marrëdhënie shoqërore të hershme; aty zenë vend të gjerë trimëritë dhe bëmat zullumqare të kreshnikëve, si Muji e Halili, Gjergj Elez Alija, Omeri i Mujit, Plaku Qefanak, etj. Këto këngë shquhen për një stilizim të gjerë epik, për realizimin e tyre sipas modeleve artistike të moçme dhe me një pleksje të mahnitshme të reales dhe të joreales, të fakteve dhe të imagjinatës.

Këngët e kreshnikëve, pa dyshim, përfaqësojnë pjesën më të bukur dhe më interesante të poezi-së popullore shqiptare. Si të tilla, ato kanë tërhequr prej kohësh edhe interesimin e studiuesve të huaj: të folkloristëve po edhe të gjuhëtarëve. Përmendim, ndër të tjerë, albanologun e shquar aust-riak Maksimilian Lamberc, i cili në studimin e tij shumë interesant "Epika popullore e shqiptarëve", (1958) ka dhënë, për herë të parë, disa vlerësime dhe mendime shumë të vlefshme rreth madhështisë dhe bukurisë së eposit shqiptar, si dhe bëri (me aq sa mund të bëhej në atë kohë) të parën sprovë për një studim e vlerësim kompleks të eposit shqiptar duke përfillur gjerë edhe vlerat e tiparet gjuhësore të kësaj gjinie epike.

Këngët e kreshnikëve janë krijimet më të gjata të poezisë popullore shqiptare. Ato mund të arrijnë deri në disa qindra vargje, kryesisht dhjetërrokëshe, po edhe me përmasa të tjera. Vargjet janë të bardha, por me kadenca ritmike e aliteracione të zhdërvjellëta, që pasqyrojnë edhe natyrën fonike të gjuhës shqipe, posaçërisht të dialektit të gegërishtes veriperëndimore. Në mënyrë të veçantë aty janë me interes dy faktorë: a) gjatësia e zanoreve të theksuara, ndonjëherë edhe e të patheksuarave, si një tipar fonologjik vetëm i gegërishtes dhe i ndonjë së folmeje skajore a anësore të toskërishtes (si labërishtja dhe ndonjë nga të folmet e diasporës arbëreshe të Italisë e të Greqisë); b) zgjatimi i zanoreve për arsye stili, bashkë me disa ndërrime e kalime fonetike në gjuhën e këngëve, që kryhen thjesht për arsye muzikaliteti e kumbueshmërie më të lartë. Për këto kemi shkruar, së pari, në artikullin tonë "Rreth disa veçorive të gjuhës së këngëve popullore", porse, edhe para nesh, problemin e kishin prekur Eqrem Çabej në studimin "Për gjenezën e literaturës shqipe" (1939) e sidomos M. Lamberci në studimin që cituam më lart.

Për këngët popullore të Shqipërisë së Jugut, një përpjekje të parë ka bërë edhe V. Fidleri në artikullin "Disa çështje të metrikës së këngëve popullore çame"(1965). Tashti së fundi, në librin "Dialektologjia", në pjesën e parë hyrëse, kemi shtuar edhe një syth të gjerë kushtuar marrëdhënieve të dialektologjisë me folklorin dhe etnografinë, ku, për herë të parë, kemi trajtuar disa nga çështjet më kryesore rreth vlerave të folklorit për studimet dialektologjike dhe përgjithësisht gjuhësore.

Më gjerë, disa aspekte të gjuhës së eposit të kreshnikëve janë trajtuar në Simpoziumin e vitit 1983 në Tiranë, ku pati edhe sprova interesante për disa aspekte të veçanta të gjuhës së eposit shqiptar, si për toponiminë dhe antroponiminë, për pasurinë dhe bukurinë e shprehjes etj. Një vëmendje të veçantë i ka kushtuar onomastikës së eposit shqiptar studiuesi kosovar Demush Shala, sidomos në studimin e tij me titull "Onomastika në këngët kreshnike shqiptare".

2. Nga kërkimet e bëra deri më sot rezulton se këngët epike të ciklit të kreshnikëve i gjejmë në Shqipërinë Veriore, kryesisht në trevat mbi lumin Drin,në këtë shtrirje: Malësia e Madhe (Hot, Kelmend, Grudë, Triesh, Kastrat, Shkrel), Kraja, Rranxat e Mbishkodrës, Dukagjini, Postrripa, Shllaku, Nikaj-Mërturi, Malësia e Gjakovës (Krasniq, Gash, Bytyç, Berishë), Kosova. Kjo është vatra kryesore apo treva e mirëfilltë e ciklit të kreshnikëve, po përhapja e tij është edhe më e gjerë; ajo kalon edhe poshtë Drinit, si në Pukë, Kukës, Dibër e Mat, deri në disa fshatra të Shqipërisë së Mesme.

3. Karakteristikë themelore e eposit shqiptar është shoqërimi me lahutë, vegël që, sipas etnomuzikologëve shqiptarë e të huaj, është nga më të lashtat dhe "përfaqëson arkeotipin më të lashtë të veglave kordofone me hark të kontinentit evropian".

Lahuta, në dialektin e Malësisë së Madhe, sidomos në anët perëndimore të tij, shqiptohet edhe lavd-a : mej ra lavds. Në anët verilindore shqiptohet lahut-a. Kjo vegël bashkë me këngët që shoqëron, ka luajtur rol të rëndësishëm etik, po edhe është kthyer në simbol etnik. Malësorët tanë e kanë vështruar lahutën si objekt kulti, prandaj edhe e kishte çdo shtëpi. Shtëpia pa lahutë quhej shpi e lânun "shtëpi e lënë". Mbi lahutë (kryesisht në kokë, po edhe në bishtin e saj) malësorët gdhendnin figura mitologjike që lidhen me besime popullore të ndryshme, si: gjarpër, kokë dhie, përkrenarja e Gjergj Kastriotit etj.

Gdhendja e kokës së dhisë lidhet me besime të hershme popullore. Në këngët e kreshnikëve bëmat e heronjve kushtëzohen nga prania e figurave të besimit popullor, nga forca magjike e zanave dhe e orëve, të cilat i pajisin heronjtë me fuqi të mbinatyrshme. Në një nga këngët e kreshnikëve flitet për dhitë e egra të Zanave, që rrinë në Lugje të Verdha e i kanë brirët prej floriri; ato simbolizojnë fuqinë e zanave. Në ndonjë këngë këndohet për djalin gjarpër, kurse në shumë këngë gjarpri del nga gjoksi i kundërshtarëve të Mujit e të Halilit kur vriten, si p.sh. nga barku i Behurit, i Gjurit Harambash; nga barku i Bajlozit të Zi që vret Gjergj Elez Alija etj.

Lahuta shqiptare, në dallim nga guslla e sllavëve, është vegël popullore masive e njerëzve të thjeshtë, e këngëtarëve joprofesionistë. Guslla është vegël profesioniste e këngëtarëve që paguhen për këtë mjeshtëri. Me lahutë shoqërohen këngët epike, midis të cilave shquhen ato të Mujit e të Halilit. Lahuta dhe kënga shkrihen në një të vetme. Nuk mbahet mend që në malësitë tona lahuta të jetë përdorur veçmas. Ajo vetëm shoqëron këngët duke spikatur dy momente:

Hyrjen apo introduksionin e këngës, si dhe interludet midis rreshtave muzikorë.

Kur shoqëron këngëtarin gjatë interpretimit të tij. Gjatë shoqërimit të këngës (fjalëve) lahuta ka një kufizim të ndjeshëm të funksioneve të saj, me që, në këtë rast, vëmendja përqendrohet kryesisht në një ligjërim sa më të bukur.

4. Eposi i kreshnikëve është një pasuri që duhet njohur e studiuar në shumë aspekte: në aspektin e përmbajtjes, në aspektin etnografik e etnologjik, në aspektin historik e gjeografik dhe, natyrisht, lidhur me të gjitha këto, në aspektin gjuhësor. Deri sot, këto aspekte nuk kanë qenë mjaft të njohura.

Mendojmë se, për të arritur në rezultate të sigurta për gjuhën e eposit, duhet studiuar gjuha si pjesë e formës, si forma në lidhje me përmbajtjen. Kjo, pa dyshim, na shpie te thelbi i tyre, te tematika e eposit: te bëmat e kreshnikëve, në marrëdhëniet farefisnore e miqësore ndërmjet tyre. Përmbajtja e eposit ka ruajtur elemente të vjetra, por edhe është zhvilluar e është shtuar me mbishtresa të reja në rrjedhë të shekujve.

Megjithatë, përmbajtja e tij na sjell elemente të rëndësishme nga thellësia e shekujve, dëshmi dukurish jetësore e marrëdhëniesh shoqërore të një të kaluare që shkon shumë larg në parahistori, deri në kohë të mjergullta e që nuk janë ndriçuar ende, por edhe që është e vështirë, në mos e pamundur, të kemi sot mbështetje nga dëshmi historike sepse dëshmi të tilla nuk ka.

Personazhet kryesore të eposit shqiptar janë kreshnikët, ndërmjet të cilëve, si një bosht themelor, qëndrojnë dy vëllezërit e famshëm: Muji dhe Halili. Muji na del në këngë të ndryshme me mbiemra të ndryshëm: Gjeto Bashe Muji a Çeto Basho Muji, Bylykbashe Muji etj., kurse për Halilin ndeshim shpesh: Sokol Halili, Halil Bajraktari, Halil Ag Jutbina etj. Në të vërtetë, ndjekja e personazheve na shpie në një lëm interesant të rrafshit gjuhësor e pikërisht në atë të onomastikës së eposit, në antroponiminë dhe toponiminë sa të larmishme aq edhe të pëlleshme për shpjegime e shqyrtime etnolinguistike e antropologjiko-kulturore me rëndësi për historinë e popullit shqiptar.

Shtresëzimet, shndërrimet dhe risitë në onomastikën e eposit duhen parë të lidhura ngushtë e gjithnjë krahas me të gjitha përjetimet historiko-shoqërore e etno-kulturore të popullit shqiptar, lidhur edhe me pushtimin disashekullor të tij nga osmanët, po edhe me pretimet e trysninë asimiluese që i kanë drejtuar gjithnjë fqinjët sllavë, si "shpërblim" të dashamirësisë e të bujarisë tipike që shqiptari u ka nderë gjithnjë fqinjve të vet.

Rreth Mujit e Halilit veprojnë edhe shumë kreshnikë të tjerë, të cilët quhen Agajt e Jutbinës. Në disa këngë thuhet se ata janë tridhjetë: le të kujtojmë, p.sh., vargun nistor të një kënge: "Tridhet agaj n kuven na jan mliell" (Tridhjetë agaj në kuvend na janë mbledhur). Agajt kanë shumica emra të zanafillës orientale, kryesisht turke: Deli Mehmet Aga, Bud Ali Tali (ose Bude Aline Tali), Tali prej Budinit, Basho Jona, Ago Imeri / Aga Ymeri, Ali Bajraktari, Zuku Bajraktar, Dizdar Osman Aga etj. Emra të tillë, siç ka vënë re studiuesi kosovar, i ndjeri Demush Shala, sjellin një ngjyresë të antroponimisë orientale e duhen vështruar si përpjekje e përhershme e këngëtarëve popullorë për t’i aktualizuar ngjarjet dhe fytyrat qendrore të tyre, në mënyrë që të ruajnë sa mirë interesin për vlerat që i nden (ofron) auditorit bashkëkohës, që kishte ndjerë tashmë peshën e trysninë myslimanizuese.

Kjo dukuri përputhet edhe me procesin e gjerë të pagëzimit me emra myslimanë të fëmijëve shqiptarë, jo vetëm të besimit muhamedan, po, ndonjëherë edhe të elementit katolik shqiptar". Ndërkaq, është me interes të vihet në dukje se emrat e kreshnikëve shqiptarë bashkëjetojnë edhe me emra të krishterë, të plotë ose pjesërisht, si: Lule Grangu, Dedë Kahremani, Gjergj Elez Alija, Plaku Qefanak etj.

Në epos ka edhe disa personazhe femra, sidomos: nëna e dy kryetrimave, motra ose gruaja e Mujit, që quhet Kune ose Hajkunë; ndonjëherë edhe Kuna e Bardhë a Hajkuna e Bardhë. Epiteti fiks "e bardhë" u vihet shpesh femrave të palës kundërshtare, që dashurohen e grabiten dendur nga kreshnikët, si Begzadja e Bardhë, Lajka e Bardhë etj. Në të vërtetë, epiteti "e bardhë" duhet të jetë një element i lashtë stilistik i shqiptarëve, përderisa na del dendur edhe në këngët epiko-lirike të diasporës arbëreshe: "Vashë moj e bardha vashë" thuhet në një këngë epike të arbëreshëve të Shën Kollit (San Nicolo dell’ Alto) në Katanxaro.

Disa prej personazheve femra, në eposin e kreshnikëve, na dalin me pseudonime, pra me emra meshkujsh e të veshur si të tillë, për të marrë pjesë në duele (zakonisht në vend të babait plak), si p.sh., Omeri i Ri, ose Çika e Plakut të Moçëm, Dule Jabanxhija si pseudonim i Fatimja e Bardhë etj. Mbase kemi të bëjmë me një erë të emancipimit evropian, që, siç dihet, na është shfaqur edhe në letërsinë artistike evropiane, në një kohë kur, deri atëherë, gruas ende nuk i lejoheshin disa veprimtari të burrave, përfshirë edhe botimin e librave, si në rastin e Aurore du Pin, që njihet kudo në botë vetëm me pseudonimin e një emri mashkull: George Sande. Por, ndoshta, qysh në ato periudha të mugëta, të ketë pasur raste edhe të "vajzave virgjina" që sakrifikonin jetën e kënaqësitë bashkëshortore për hir të detyrave si zot shtëpie, në mungesë të një mashkulli nga dera e vet që ta kryente atë funksion.

Qendrat kryesore të kreshnikëve që përmenden në epos janë Jutbina dhe Klladusha, që mund të identifikoheshin me toponimet Utbina e Glladusha afër Banjallukës në Bosnje. Po edhe toponimia e eposit, ashtu si antroponimia, është e gjerë. Të dendura janë sidomos toponimet me togfjalësha: emër + përcaktor: Lugjet e Verdha, Gurrat e Bardha, Rra-pi i Jutbinës, Bjeshkët e Kuqe etj.

5. Këngët e kreshnikëve këndohen në tubime popullore me rëndësi, në dasma, në oda të burrave, në mjediset familjare, festat kombëtare a fetare etj. Kur këndohen këngët e kreshnikëve auditori dëgjon me nderim e vëmendje të madhe. Burrat e moçëm përhumben në kujtime e derdhin lotë. Eposi është, pra, një krijim hijerëndë e burrëror, që nuk i qas vulgarizmat dhe fjalët e pakrehura. Në mbarim të këngës, të gjithë dëgjuesit e pranishëm e urojnë njëzëri këngëtarin me fjalët: "Të lumtë goja!", "Të këndoftë zemra!", "Ia laç djalit!" etj.

Gjithmonë ky epos është vlerësuar si një krijimtari me peshë ndikuese edukative. "Këngët e kreshnikëve e burrërojnë njeriun, e bëjnë trim, i shtien zemër të durojë plumbat, gjakun, luftat ku tresin mashkujt". Mund të themi se malësori shqiptar është ushqyer me këngët e kreshnikëve, jo vetëm nëpërmjet auditorit të tyre të mirëfilltë ku ato këndoheshin, po edhe nga përcjellja gojë më gojë, e nënave te fëmijët. Nënat malësore, edhe kur flasin për gjëra të zakonshme, e kanë për zakon të kthehen në tregimet legjendare nëpërmjet fjalive e thënieve të ndërkallura që fillojnë me të famshmin "niç" (< style="border-left-width: 5px; border-left-style: solid; border-left-color: rgb(221, 221, 221); color: rgb(51, 51, 51); margin-top: 0px; margin-right: 0px; margin-bottom: 0px; margin-left: 0px; padding-top: 0px; padding-right: 15px; padding-bottom: 0px; padding-left: 15px; ">"Qe ndër djepa rrisin nanat e Hotit djelmëninë ushtore,
e idhnim n’anmikun nepër gji u qesin".

Kemi në këto vargje poetike një sintezë të atij realiteti që ndeshet kudo në Malësinë e Madhe edhe sot e gjithë ditën: nënat malësore e kanë pasur traditë që fjalët e bukura të këngëve epike t’ua mësojnë fëmijëve, sidomos djemve, t’ua ushqejnë ato në zemra së bashku me qumështin, bash ashtu siç e thoshte poeti ynë i shquar.

Marrëdhëniet rapsod-auditor kanë qenë gjithnjë të gjalla dhe kanë përbërë një ecuri të pandërprerë në të gjitha mjediset malësore. Pa auditor nuk ka rapsod dhe çdo auditor i ri, natyrisht, i shtron rapsodit kërkesa të reja për formën gjuhësore. Me këtë lidhet edhe ajo njësi apo karakteristikë gjuhësore e eposit që është cilësuar si një "koine mbidialektore", për të cilën flet edhe studiuesja ruse A. Desnickaja.

Eposi i kreshnikëve përbën një përmendore të mrekulluesh-me të kulturës së gjuhës, një trashëgimi të paçmueshme në të cilën mund të verifikohen dëshmi shumë interesante të proceseve historike e dialektologjike të shqipes. Në këtë kuadër të studimit të gjuhës së eposit bien në sy dy anë të lidhura ngushtë njëra me tjetrën: nga njëra anë, tematika e pleksur me elemente mitologjike e brendiore të lashta, me mbeturi e tregues legjendarë e mendësi të shekujve të shkuar; nga ana tjetër, një gjuhë që kuptohet pa ndonjë vështirësi të veçantë nga brezat e rinj të kohës sonë, jo vetëm në Gegëri, po edhe më gjerë. Kjo dëshmon se gjuha e eposit ka pasur një përpunim të një shkalle të lartë, prandaj edhe është konsideruar me të drejtë si "përmendore e artë e gjuhës sonë poetike".

Gjuhë të bukur, figura të hijshme e leksik të zgjedhur ka mbarë krijimtaria poetike e popullit tonë, por eposi i kreshnikëve "da në shenj" sepse ka një përpunim e gdhendje të posaçme. Kjo ka qenë edhe arsyeja pse shumë studiues, shqiptarë e të huaj, kanë pohuar e mbështetur fuqimisht se eposi ynë "është një vepër me të vërtetë madhështore e krijuesve popullorë, që të mahnit e të lë pa gojë me bukurinë e vet".

Si krijim artistik popullor, eposi ynë është një gjini e lashtë e që, me përmbajtjen e tij, na sjell jehonën e kohëve shumë të hershme. Por, njëkohësisht, ky epos është edhe një gjini që transmetohet brez pas brezi dhe, bash për këtë rrethanë, ai është i detyruar t’i përshtatet zhvillimit apo evoluimit të gjuhës në përputhje me kohën e me vendin që këndohen nga rapsodi.

6. Gjëja më e parë që i dallon këngët nga të folurit e zakonshëm është stili i tyre poetik. Ato, si lloje të poezisë gojore, karakterizohen nga zgjedhja e fjalëve, nga vendosja e tyre në përshtatje me kërkesat e ritmit, të rimës, të plotësimit të vargut etj. Për këtë arsye, në gjuhën e folur ka dallime nga një krahinë në tjetrën, si p.sh., dallohen mjaft qartë të folmet e anës veriperëndimore nga ato të anës verilindore, kurse në eposin e atyre anëve, vemë re se dallimet dialektore nuk janë aq të dukshme; kemi aty një formë gjuhësore më të rrafshuar, më të përpunuar, me mbizotërim të asaj që është e përbashkët dhe e përhapur gjithandej.

Përmbajtja e epikës sonë heroike legjendare, veçanërisht "fara" apo bërthama e saj, s’ka dyshim që do të jetë e lashtë dhe mosha e saj matet jo me shekuj, por me mijëravjeçarë. Të së njëjtës moshë duket se janë edhe shumë nga fjalët e frazeolo-gjizmat që ndeshim në epos, si: shpata, heshta, kreshta, drumi, ashta, breshta, fiskaja, termalja, zanat, orët, të lumet, shtojzovallet etj. Natyrisht, nga ana fonetike, këto leksema, me kalimin e kohës, edhe janë lëmuar e rrafshuar në përputhje me evoluimin e përgjithshëm të dialektit verior. Na duket me rëndësi të theksojmë këtu edhe një rrethanë tjetër: karakteri legjendar dhe i lashtë i bëmave të heronjve të epikës shqiptare si dhe paraqitja e hiperbolizuar e plot elemente të reja, të freskëta, me shenja e gjurmë leksikore të kohëve të reja.

Kënga epike, duke kaluar nga një këngëtar në tjetrin si edhe, më për së forti, nga një brez këngëtarësh më i vjetër te një më i ri, ka pësuar vijimisht edhe përditësimin përkatës, duke u përtërirë në anë të ndryshme të shprehjes gjuhësore, të stilit etj. Si dëshmi të këtij përditësimi janë, ndër të tjera, shtresëzimet dhe bigëzimet leksikore e frazeologjike aq të shpesha në gjuhën e eposit, ku shohim se, në të njëjtën këngë, ka edhe fjalë vendore (lokale) të së folmes së ngushtë, edhe variante a leksema më të përhapura e që i përkasin një arealeje më të gjerë, deri edhe mbarëshqiptare. Kështu, në vargjet e eposit:

"Paka n’ andërr një tubë berresh,
Tufa ishte treqind delesh"


Aty ndeshim herë tufë delesh, herë tubë berresh: e para (dele) është një fjalë më e njohur, e përbashkët si fonetikisht, ashtu edhe nga ana semantike, kurse e dyta (tubë berresh) është e njohur në një areale më të ngushtë, kryesisht në trevat e gegërishtes veriore.

Të njëjtën gjë kemi vënë re edhe në raste të tjera, si:

"Notojnë kurmat fellë në det,
Notojnë trupat nepër gjak".


Në këtë shembull, fjala kurm-i me kuptimin "trup" është një fjalë e vjetër, më arkaike, kurse trup-i del si konkurrente më e re, më e përbashkët, gjë që flet pikërisht për një përpunim a rrafshim të gjuhës apo për atë "koine mbidialektore" të gjuhës së eposit.

Dyzimin si një shkallë të ndërmjetme drejt formave më të njësuara, më të përbashkëta e shohim edhe në pranëvënien (në të njëjtin varg) të shprehjeve frazeologjike apo lokucioneve dhe fjalëve të barazvlershme me to për nga kuptimi, si p.sh.:

"Ka marrë brimën e po bërtet;
M’asht dhanë ika e kam ikë;
Kanë nisë kangën e p’e këndojnë".


Nga studimet tona kemi arritur në përfundimin se në gjuhën e epikës, qoftë risitë (inovacionet), qoftë ruajtjet (konservacionet) janë të lidhura më tepër me brendinë, me stilin dhe me mëtimet artistike, gjë që shkakton lëvizje më të shumta në fushën e leksikut dhe të morfosintaksës. Sistemi fonetik, ndërkaq, mbetet i njëjtë me atë të gjuhës së folur të trevave përkatëse, për arsye se ai nuk mund të kryejë funksione artistike-stilistike si ato që përmbushen me anën e leksikut.

Këngët e kreshnikëve na japin një pamje të gjerë të asaj mënyre të shprehjes gjuhësore popullore ku politesa dhe arroganca, miklimi dhe ironia, shpotia dhe sarkazma etj., paraqiten me mjete gjuhësore të qëlluara, të gjetura mirë e të bukura, me larmi e përpikmëri, që dëshmojnë për një shije të hollë artistike, po edhe për traditë të lashtë të shprehjes së përpunuar, të gjuhës si mjet arti. Nga ky këndvështrim, nuk e teprojmë kur themi se këngët e kreshnikëve janë përmendore madhështore e kulturës së gjuhës shqipe.

No comments:

Post a Comment