Ligjërimi fetar dhe gjuha shqipe

KLIKO KETU PER TE LEXUAR ME SHUME NE KOSOVARIMEDIA.COM

Një vështrim i munguar për historinë e ligjërimit fetar dhe aspektet e tij në gjuhën kombëtare - këtë herë bëhet nga autori i shkrimit, që mbetet një studiues i njohur dhe aktiv në vend. "Vështirësitë për të përkufizuar ligjërimin fetar nuk janë një dukuri përjashtuese e shqipes", vëren ai

Shaban Sinani

Ligjërimi fetar, megjithëse është më i hershmi dhe vetë burimi i shqipes së shkruar, është një prej stileve të ligjërimit gjuhësor që ka trashëguar dhe vazhdon të trashëgoje probleme të mprehta, që ngadalësojnë zhvillimin e tij si një stil i pavarur i shqipes dhe pasuri e gjuhës së gjallë.

Sa i takon terminologjisë, pasiguria fillon që me përcaktimin e këtij stili ligjërimi, për të cilin ende nuk ekziston një emërtim përkufizues. Shprehja e përdorur në këtë trajtesë, "ligjërim fetar", është shumë e përgjithshme për të qenë një term. Mund të përdorej togfjalëshi "ligjërim predikues", por edhe kjo nuk ka vlerë të saktë përkufizuese. Ndërsa disa shprehje të tjera, si "ligjërim liturgjik", "ligjërim ungjillor", janë jopërbashkuese për t'u pranuar prej vetë institucioneve dhe faltoreve qe e ushtrojnë këtë stil ligjërimi, duke përdorur mjetet e shqipes.

Vështirësitë për të përkufizuar ligjërimin fetar nuk janë një dukuri përjashtuese e shqipes. Të gjitha gjuhet, duke përfshirë edhe gjuhet e mëdha, i kanë kaluar me shumë ngadalësi ato, ose vazhdojnë t'i përjetojnë edhe sot si probleme te zhvillimit gjuhësor.

Nga të gjitha vështirësitë, me e hershmja dhe e përhershmja është e karakterit psikologjik, jogjuhësor. Ajo ka të bëjë me raportin midis shkrimeve të shenjta, që janë të lidhura me hyjnoren, dhe kompetencës së kufizuar të arsyes njerëzore për interpretimin e kumteve të tyre. Kjo mendësi në thelb ka tabunë. Kur dijetarët antikë grekë vendosën të përkthejnë librin e shenjtë të hebrenjve, "Torah", megjithëse nuk ishte ende libër i shenjtë i besimit të tyre, në "Septuaginta-n" emrin e perëndisë nuk e përkthyen dhe madje as e tejshkruan (transliteruan), por e lanë në formën aramaike, sikurse ishte në gjuhën e burimit, duke e mbiquajtur "tetragram". Edhe pas përhapjes së krishterimit, emri i perëndisë mbeti per tre-katër shekuj një tabu. Në shkrimet e vjetra greke të krishterimit, deri në shekullin e tretë, nuk përdoret as "theos", as "kyrios", por tetragrami. Psikologjia e tabusë ndaj gjuhës burimore të shkrimit të shenjtë shoqëroi edhe përkthimin e parë të Biblës latinisht, e cila, edhe sot e kësaj dite, pasi kanë kaluar 16 shekuj, njihet me emrin "Vulgata", që do të thotë "në gjuhën e popullit", për ta dalluar prej shkrimit të shenjtë burimor. Vetë "Vulgata", që e fitoi shpejt barazinë me arkitekstin, deri ne shekullin e 16-te ishte gjithashtu e paprekshme, një tabu. Është psikologjia e besimit, më shumë së kanonizmi kishtar, ajo që e shpjegon këtë ngurtësi. Fillimisht reforma që shpalli Rilindja Evropiane me Martin Luterin dhe me pas kundër-reforma, bënë të mundur prishjen e tabusë dhe përkthimin e "Vulgata-s" në gjuhët kombëtare, duke përfshirë edhe gjuhën shqipe.

E njëjta sjellje psikologjike është vërtetuar edhe në qëndrimin ndaj shkrimit të shenjtë islam. Sprovat e para të përkthimit shqip të Kur'an-it shihen në dekadat e para të shekullit të kaluar. Kjo meritë i takon Hafiz Ibrahim Dalliut. Ishte, madje, një i krishterë, Ilo Mitke Qafëzezi, që botoi fragmentet e para shqip të Kur'an-it, afro pesë shekuj pas përkthimit frëngjisht, duke i vënë titullin "Këndim".

Qëndrimi psikologjik ndalues, më shumë se vetë përmbajtja e librave të shenjtë, ka bërë që, ndryshe prej të gjitha stileve të tjera të ligjërimit të shqipes, ligjërimi fetar të zhvillohet kryesisht ose vetëm në gjuhë të huaj, duke u bërë shkaku kryesor që jo vetëm shkrimet e shenjta vetë, por edhe një pjesë e madhe e leksikut të praktikave predikuese, të jenë deri më sot jo shqip, pa folur për terminologjinë, që del si problem kur vetë ligjërimi arrin një shkallë pjekurie zhvillimi.

Sado paradoksale të duket, ngulmimi që shkrimet e shenjta të mos përkthehen, që ligjërimi predikues të zhvillohet në gjuhën e burimit, duke mos i dhënë autoritet arsyes njerëzore për ta sjellë në gjuhën amtare, në thelbin e vet është, në mos ateiste, së paku para-monoteiste. Ruajtja e përjashtimësisë (ekskluzivitetit) se një gjuhe, në emër të shenjtërisë së fjalës hyjnore, shpreh në thellësinë e vet një kuptim antropomorf për vetë hyjninë, madje një kuptim të kufizuar antropomorf mbi hyjninë, thelbi i të cilit është se "zoti ka folur në këtë gjuhë", ndërsa gjuhët e tjera janë të huaja e të panjohura për të. Kjo mendësi ishte në politeizëm, kur çdo popull kishte mitologjinë e vet dhe atë mitologji e quante dhuratë të perëndisë, kurse vetën "të zgjedhurin e saj". Me kalimin në monoteizëm nuk ka më libra të shenjtë për një popull të zgjedhur, por libra të shenjtë për të gjithë ata që besojnë në to. Prandaj besimet janë ndërkombëtare dhe jo kombëtare.

Shqipja e shkruar historikisht ka lindur në formën e librave të shërbesës fetare. Ajo u themelua me ligjërimin fetar. Në fillimet e veta ky stil ligjërimi dëshmon jo vetëm plotninë e shqipes për t'u dhënë besimtarëve në gjuhën amtare kumtet hyjnore, por edhe një prirje për të albanizuar, në mund të thuhet kështu, pjesën etnografike të shkrimeve të shenjta. Ne veprën e Jul Varibobes "Gjella e shën Merisë virgjëre" vajtimi për kryqëzimin e Krishtit shprehet më të njëjtat mjete letrare si në vajtimet tradicionale të shqiptarëve të veriut. Tek "Çeta e profetënve" Bogdani u vë emra etnografikë shqiptarë sibilave paralajmëruese të krishterimit: Sibila Shkodrania, Sibila Hasjania, Sibila e Kosovës, Sibila e Shkupit. Madje edhe gjeografinë biblike ai e shqiptarizon deri në atë shkallë sa Pashtrikun ta krahasojë me Sionin dhe pastaj këtë të fundit ta përmendë si për krahasim. Letersia klasike shqipe, me perkthimet e saj, perben nje prej bazave te ligjërimit fetar të krishterë. Një prirje e ngjashme rikthehet shumë vonë në këtë traditë, me përkthimet e Grigor Gjirokastritit, Vangjel Meksit e të Kristoforidhit, por sidomos të Fan S. Nolit, përkthime që sollën dhe shqipërime terminologjike të sigurta, në formën e fjalëkrijimit ose te kalkimit, si: "pesëdhjetore" për "pendikosti", "mbrëmjesore", "lutjesore", "zbritësore", "zëri tërthor", "kryeprift" etj.

Një prej vështirësive themelore që pengojnë zhvillimin e një stili të plotë të ligjërimit fetar është më sa duket edhe fakti që, në kohën e përgatitjes dhe mbajtjes së kongresit të drejtshkrimit, ky ligjërim përfytyrohej i vdekur dhe në studime nuk ka ndonjë qëndrim të qartë shkencor për të. Po edhe sikur në këtë kongres të kishte pasur një zgjidhje vendimore apo këshillimore, do të mbetej përsëri mjaft i dyshimtë zbatimi i saj. Kjo sepse shkenca dhe shteti nuk kanë autoritet të mjaftueshëm mbi kultin, faltoret dhe ligjërimin që ato zbatojnë. Madje kjo çështje ka zgjidhje të dyfishtë edhe në kushtetutën e vendit, e cila përcakton se gjuha shqipe është gjuhë zyrtare, paralelisht me përcaktimin se shteti është i ndarë nga feja.

Realiteti shqiptar është edhe me i ndërlikuar për zhvillimin e një ligjërimi gjuhësor kombëtar të predikimit. Afërmendsh që nuk mund të përfytyrohet një terminologji homogjene në shkallë të plotë, për shkakun e thjeshtë të pranisë paralele të dy feve abrahamike: të krishterimit dhe të islamizmit, nga njëra anë; si dhe për shkakun e zhvillimit të vetë krishterimit në dy praktika dhe rituale. Këta faktorë fetarë dhe jogjuhësorë e pamundësojnë një konvergjencë të plotë terminologjike. Në ligjërimin fetar të krishterë, që është më i hershmi ligjërim i shkruar në shqip, edhe në leksik ekzistojnë paralelisht dy forma ndarëse. Forma më e vjetër është ajo e krishterimit roman, që ruan shenja të qarta gjuhësore të ekzistencës se një ligjërimi të tillë gojor qysh nga periudha ilire, duke përfshirë edhe emrat e përveçëm biblike e ungjillore. Në të kundërtën, ligjërimi kishtar lindor përmban një leksik të huazuar për herë të dytë disa shekuj me vonë. Kjo ka bërë që ligjërimi i shkruar shqip i krishterimit lindor t'i largohet edhe vetë ligjërimit të gjallë gojor, që përdorin besimtarët sot (Shën Mëria për Shën Maria, Shën Mitri për Shën Dhimitri, Shën Kolli për Shën Nikolla, Shënepremtja për Shën Parashqevia, Shën Lazri për Shën Llazari, Shën Mehilli për Shën Mihaeli). Kështu bëhen dy forma ligjërimi vetëm për krishterimin lindor: forma laike (e gjuhës së popullit) dhe forma librore (e ripërkthyer).

Ligjërimi fetar paraqitet si një prej shkallëve më hermetike, më të mbyllura, të komunikimit në gjuhën shqipe. Zhvillimet e këtij ligjërimi pas viteve 1990 kanë dëshmuar refuzimin e disa prej rregullave të përgjithshme që ruajnë njësinë e shqipes, gjë që ka ndodhur më pak me ligjërime të tjera. Refuzimi nis me mosrespektimin e parimit të shqipes për të parapëlqyer formën më të vjetër të një fjale të huazuar, në vend të formave me të vona, për të mbaruar me tejshkrimin formal të grafemave të veçanta të gjuhëve të burimit të tyre. Shqipja mund të jetë një prej gjuhëve të rralla të botës ku edhe emrat të përveçëm biblikë-ungjillorë shfaqën me dy-tri forma të ndryshme, gati-gati të pangjashme, për shkak të rrugës dhe kohës së ardhjes së tyre në shqip.

Një prirje hermetizmi në ligjërimin fetar vjen edhe prej autoritetit të gjuhëve burimore të shkrimeve të shenjta, si arabishtja dhe greqishtja (më pak latinishtja). Autoriteti i këtyre gjuhëve shpjegon faktin që jo vetëm predikimi, por edhe krijimtaria letrare e disa klerikëve, është zhvilluar e vazhdon madje të zhvillohet jo me alfabetin e shqipes, por me alfabetin e arabishtes. Deri në vitet 1970 në faltorët e besimtarëve myslimanë të Kosovës shkruhej letërsi artistike sipas modelit të Nezim Frakullës, kurse në vitin 1989, nga një klerik shqiptar, në Detroit u botua një mevlud arabisht me shkronjat latine të shqipes. Kjo dëmton vetë formimin fetar të besimtarëve, pasi bindjet e tyre nuk arrijnë deri tek shkalla e argumentimit.

Një trajtë tjetër e hermetizmit është vlerësimi përparësor i formës në raport me përmbajtjen në përkthimet e librave të shenjtë. Në një përkthim shqip të Kur'an-it, që ka qarkulluar ndër besimtarët islamë në mesin e viteve 1990, ka shumë paqartësi gjuhësore e logjike, madje edhe pasaktësi kanonike, sipas vlerësimit të teologëve, që kanë ardhur pikërisht për shkak te absolutizimit të formës.

Konservatorizmi, hermetizmi dhe kulti i formës janë dukuri që kanë shoqëruar historikisht ligjërimet fetare jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhë të tjera, duke përfshirë gjuhët e mëdha, si greqishtja për shkrimet e krishtera dhe arabishtja për shkrimet islamike. Në ligjërimin liturgjik dhe shtypin kishtar të greqishtes edhe sot e kësaj dite vazhdon të përdoret helenishtja aristokratike bizantine e quajtur "katharevus", një ligjërim pothuajse i largët për besimtarët, të cilët, në jetën e përditshme, në shtyp e letërsi, përdorin greqishten popullore "dhimotiki".

Rikthimi tek besimi pas një periudhe të gjatë të ndalimit të fesë dëshmon një prirje tjetër gjuhësisht jo të përligjur. Kthimi të librat e besimit në mjaft raste nuk shfaqet si kthim tek tradita më e ngulitur gjuhësisht në shqip, por tek ripërkthimi libror, pa e respektuar këtë të fundit. Disa prej këtyre përkthimeve kanë hyrë në Shqipëri nga njohës të përciptë të gjuhës, ndoshta të huaj. Nga kjo kanë ndodhur që, pikërisht në shkrimet e shenjta, paradoksalisht të shfaqën shenja të një mendësie ateiste. Kjo mund të duket e pabesueshme. Por le të shohim vetëm një shembull. Në një përkthim shqip të Besëlidhjes së Re, shtypur në Holandë, në gojën e Jezu Krishtit janë vënë këto fjalë: "Unë erdha t'ju amnistoj prej fajeve". Në shkrimet e shenjta klasike shqip kjo shprehje është në formën: "Unë erdha t'ju shëlboj së këqijashit". Nëse do të krahasohen këto dy forma përkthimi, e para duket më moderne, por në thelbin e vet e bën besimtarin ta përfytyrojë Jezu Krishtin si një prokuror apo gjykatës, sepse amnistia është nocion juridik i institucioneve tokësore. Kjo do të thotë që ta zhveshësh "zotin Krisht", sipas shprehjes së Poradecit, nga atributet hyjnore. Prirja për modernizimin terminologjik të shkrimeve të shenjta ka ndikuar për keq edhe në stilet e tjera, laike, të ligjërimit të shqipes.

Në brendësi të disa teksteve që i janë shpallur publikut pikërisht si shkrime që kanë për qëllim të demaskojnë ateizmin, në të kundërtën, ka mendësi ateiste. Të përmendim dy shembuj nga arti, dy tekste këngësh. Në njërin tekst ka një dyvargësh ku thuhet: "Po ku ishe ti, o zot / Për një çast kur të harruam?" Autori sigurisht që nuk ka dashur t'i kërkojë llogari zotit pse shqiptarët e harruan atë, por dikujt tjetër, mirëpo mendësia që ruhet në nënshtresë është pikërisht e tillë, mendësi ateiste. Në një tekst tjetër kënge zoti përfytyrohet duke fjetur dhe këngëtari thotë: "Zotin nga gjumi / Do vetë ta zgjoj". Qysh në çastin kur zoti përfytyrohet duke fjetur, kënga kthehet nga lutje, sikurse është nisur në krye, në një blasfemi.

Tradita e shkrimeve të shenjta tregon se, veçanërisht në dy periudha, në epokën klasike dhe në vitet 1920-1930, ligjërimet fetare kanë qenë shumë më të hapura. Kjo vërehet, për shembull, në qëndrimin që mbahet në shkrimet fetare të krishterimit roman ndaj fondit të fjalëve me burim oriental. Në aktet e "Kuvendit të Arbënit" mund të gjenden më dhjetëra fjalë të arabishtes apo osmanishtes, huazuar nga shqipja e gjallë laike. Ndërsa në një prej tribunave të kësaj bashkësie të krishterë qysh në titull gjendet një fjalë turke: "elcia" - lajmëtari: "Elcia e zemrës s'Jezu Krishtit". Nga poetët katolikë veriorë përdorët shprehja "nër agjinime", që është një term po aq i përhapur në ligjërimin fetar islam, për të kuptuar kreshmën ose ndalimin e kënaqësive të trupit. E njëjta frymë hapjeje shihet, për shembull, në shkrimet e Naim Frashërit, duke përfshirë poezinë e tij të njohur kushtuar Krishtit. Madje edhe "Katër stinët" është karakterizuar si një rikrijim me paratekst një motiv biblik.

Nënçmimi i traditës dhe rifillimi nga e para i përkthimeve kanonike është shoqëruar me një largim terminologjik të dukshëm brenda të njëjtit "dialekt fetar", madje edhe për emërtimet themelore. Për shkrimin e shenjtë të krishterimit kemi në përdorim termat: "Dhiata e re", "Testamenti i ri", "Besëlidhja e re", ndonjëherë edhe "Ligja e re" (por edhe "Liga e re"). Për shënjimin e perëndisë, brenda të njëjtit dialekt, kemi paralelisht: "zot", "hyj", "perëndi". Në shkrimet klasike të krishtera mbase gjendet shprehja më e përpiktë gjuhësisht njësuese për këtë çerdhe sinonimike: "Zotynë" si emër dhe "Tinzot" si mbiemër.

Çështja e terminologjisë fetare si përgjegjësi e shkencës gjuhësore është vetëm në fillimet. Një prej zgjidhjeve të këshillueshme për të arritur në një shtjellim të frytshëm të problemit do të ishte shkencorizimi i shkrimeve të shenjta. Pikërisht për të zgjidhur këtë detyrë po punon prej vitesh një redaksi e përbashkët ndërkishtare pranë Shoqërisë Ndërkombëtare Biblike në Londër. Shkencëtarë nga shumë vende të globit, përfaqësues të të gjitha kishave që veprojnë në botë, specialistë të tekstologjisë kritike, me bekimin e kryeqendrave të krishterimit, po bashkëpunojnë për përgatitjen e një botimi të ri të shkencorizuar të ungjijve. Ky botim fillimisht do të shërbejë për nevoja njohëse dhe didaktike. Por ndoshta në një të ardhme mund të pranohet edhe si tekst kanonik.

Bashkëpunimi midis faltoreve dhe shkencëtarëve për të zhvilluar ligjërimin fetar në gjuhën amtare, për ta sjellë atë sa më pranë gjuhës së popullit, për të shmangur sinoniminë e mbingarkuar terminologjike, mund të ishte pikërisht në formën e një dialogu ku teologët mbikëqyrin përmbajtjen, besnikërinë me burimin, kurse filologët formën e qartë të komunikimit, si kusht parësor i edukimit fetar. Mundësi për të ndikuar në gjallërimin e këtij ligjërimi ka jo pak brenda traditës. Një bashkëpunim në formën e mirëbesimit midis teologjisë dhe gjuhësisë do të mundësonte përvetësimin e vlerave të ligjërimit të shkruar tradicional, pastaj të vetë gjuhës së gjallë, të shtypit fetar të shekullit të 19-të dhe të shekullit të 20-të, por edhe të veprave letrare me motive prej librave të shenjtë, si poema "Qerbelaja" e Naimit, "Izraelitë e filistinë" e Nolit dhe shumë të tjera.