Interviste nga Artan Dokuzi / Eno Shkembi (Start 19+1)
1-Patriot, nacionalist apo kozmopolit?
Patriot, por më mirë ta themi me termin e shqipes: atdhetar. Rilindasit dhe veprimtarët më të shquar arbëreshë e thoshin edhe mëmëdhetar, sikundër thoshin edhe mëmëdheu. Çajupi na mëson: ”Mëmëdhe quhet toka, ku më ka rënur koka...”. Më vjen neveri dhe ndiej përbuzje për ata njerëz, sidomos në radhët e atyre që e quajnë veten “analistë modernë” dhe, rast e pa rast, shajnë e shfryjnë kundër atdhetarisë e atdhetarizmit. Dikush, madje, guxon të pohojë me “mburrje” se patriotizmi qenka “streha e fundit e maskarenjve”. Paçin hijen e vet! Unë për vete jam ithtar i Naim Frashërit, Pashko Vasës Gjergj Fishtës, Ndre Mjedës etj., që i kanë kushtuar vargjet e vlerësimet më të bukura atdheut e gjuhës shqipe si tipari më shprehës e i plotvlershëm i të qenit shqiptar.
Dashuria e shqiptarëve për atheun, kombin e trojet e veta etnike është e lidhur tradicionalisht me vetëdijen dhe me qenien e tyre si të tillë: shqiptarë, prandaj edhe nuk kanë qenë kurr as shovinistë, as kozmopolitë. Arbëreshët e Italisë lidhur me këtë kanë një shprehje shumë domethënëse : “Kush ruan petkun e vet, nëng u bën ljig të tjerëve” , që në këtë rast na vjen në vështrim plotësisht për ta përmbyllur përgjigjen ndaj pyetjes suaj: atdhetar po, derisa të marr frymë, mundësisht sa më i denjë e me zemër, jo me deklarime e fjalë boshe; por edhe i hapur ndaj vlerave të kulturave e gjuhëve të huaja, sigurisht, edhe aty, simbas fjalës së urtë: “Gjithë lumenjtë rrjedhshin, por kroi ynë mos shteroftë!”.
2- Majtas apo djathtas?
Ka qenë një periudhë e njerëzimit që nuk ka pasur as majtas, as djathtas. Ajo epokë, e quajtur komuna (a bashkësia) primitive, ndonëse nuk i kishte as mjetet as mbërritjet e begatinë e kohëve të reja, si ide ishte më e lakmueshme dhe, pa dyshim, aty e kanë pasur gjedhen (modelin) idetë e majta dhe ideologjia e së majtës, e cila, sikundër dihet, dilte gjithandej në Evropën e qytetëruar, si p.sh. në Francë, me moton: “Liberte, fraternite, egalite” ( “Liri, vëllazëri, barazi”) si një slogan që ka përbërë bazën e lëvizjeve të mëdha popullore dhe që e ka sjellë shpesh të majtën edhe në pushtet. Pra, në parim, të jesh i majtë, nuk do të thotë të jesh “a priori” marksist, leninist, stalinist apo enverist. Puna është se, sikundër thuhet me të drejtë në një proverb italian ”Dal dire al fare c’e al mezzo il mare” (Nga e thëna në të bërë, është në mes një det i tërë). Pra, kur e majta (më saktë ata që e quajnë veten të majtë) vjen në pushtet, aty (dhe atëherë) provohet se sa afër (përkat. sa larg) asaj që pohojnë, premtojnë dhe shpallin me zë të lartë në fillim e gjatë fushatave zgjedhore, mishërohet në faktet dhe bëmat reale të qeverive të formuara prej tyre.
K.Marksi me pohimin e tij “Mallkuar qoftë ai që tha për herë të parë - kjo është e imja”- postulati i tij i famshëm kundër pronës private, i pushtoi gjithandej në Evropë e në mbarë rruzullin zemrat e të varfërve, duke i bërë të ëndërronin një shoqëri ku të punonin aq sa munden e të kenë aq sa u nevojitet. Por, as vetë Marksi, as ithtarët e tij, atë postulat mesa duket nuk e morën kurrë seriozisht; e pohuan, e proklamuan, por as e zbatuan, as nuk e morën ndonjëherë seriozisht zbatimin e tij. Megjithatë, si për të majtën, ashtu edhe për të djathtën, në qoftë se duam të ecim përpara si komb e vend i qytetëruar, duhet të mos shkojmë mbas sloganeve të tyre, por t’i vlerësojmë simbas asaj që bëjnë. Edhe e majta i ka bërë disa të mira dhe ato, edhe mbasi nuk janë më në pushtet të majtët, nuk ka pse të mos pohohen.
3- Kur ju duhet një mendim të mençur si veproni?
Së pari, duke iu drejtuar kujtesës dhe duke sjellë në mendje çfarë kam dëgjuar ose lexuar nga njerëz të ditur, qysh nga fjalët e urta të popullit, deri te librat e dijetarëve e filozofëve të shquar. Shpesh rilexoj shkrimet e Sami Frashërit, i cili, sipas meje, përfaqëson një nga mendjet më të ndritura të kombit shqiptar dhe në plan universal. Me shumë kujdes shfletoj vëllimet e A.Çettës “Prozë popullore nga Drenica”, sepse në tregimet urtake të asaj treve mishërohet dituria shumëshekullore lidhur me kapërcimin e situatave të vështira jetësore.
Kam pasur e kam edhe shumë miq, burra të mençur me të cilët kam punuar në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë dhe në universitetet ku kam dhënë e jap mësim, prej të cilëve, gjithmonë, kam përfituar dhe, kur ka qenë rasti, edhe më kanë dhënë këshilla të vyera. Po përmend vetëm dy prej tyre: prof.Eqrem Çabejn, idhullin tim dhe të krejt brezit tim, me të cilin kam punuar dhjetë vjet në një zyrë, dhe prof.Hamit Boriçin, figurë e dalluar e gazetarisë shqiptare, por, mbi të gjitha një burrë me zemër të gjerë e me ndikim të madh në rrethin shoqëror e miqësor. Atij ia di për nder se, disa herë, në rrjedhat e jetës e të punës, më ka drejtuar nga kahu i mbarë i zgjidhjeve dhe e konsideroj si vëllain tim më të madh.
4- Cili libër ju ka bërë të reflektoni më së tepërmi, kur e keni lexuar ?
Kam lexuar dhe lexoj shumë libra, sigurisht, duke u pykëzuar e anuar më shumë nga mjeshtëria ime e gjuhësisë, por, edhe disa prej drejtimeve të studimeve të mia të viteve të fundit, më detyrojnë të ndjek jo vetëm librat e gjuhësisë, por edhe shkrime të tjera me karakter sociologjik, politologjik dhe historik etj. Prej këtyre fushave, kryekreje mund të përmend librin ”Përplasja e qytetërimeve” të Hobsbaumit dhe “Identitete vrastare” të Amin Malouf-it, përkthyer në një shqipe të këndshme e të saktë nga A.Kumbaro. Po ashtu, më ka lënë mbresa edhe libri “Prekë Cali, Piramidë e kufijve të Shqipërisë” i Gjekë Gjonajt.
5- Çfarë ka ndryshuar pas 100 viteve shtet?
Kanë ndryshuar shumë gjëra. Së pari, diçka e mirë dhe me shumë rëndësi më duket se lidhet me karakterin gjeopolitik të Ballkanit. Nëse më 1912 dhe përgjatë gati krejt shekullit të njëzetë Shqipëria vijoi të mbetej pre e synimeve grabitqare të fqinjëve shovinistë, e ndarë padrejtësisht në tri hapësira: vetëm gjysma a më pak brenda Republikës së Shqipërisë, kurse gjysma tjetër a më shumë në shtete fqinje, përkat. në Mal të Zi, në Serbi dhe në Maqedoni, pa përmendur edhe Çamërinë e mbetur qyshkur në Greqi. Në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. njëzet u hap “kutia e Pandorës’ për erën shqiptare. Sot shqiptarët po presin të hyjnë në Evropë (dhe herët a vonë do të hyjnë) por me shumë rëndësi qe rrethana se u krijua një realitet i ri në trojet shqiptare të Ballkanit. Ideja e vjetër e serbomëdhenjve dhe e mbarë antishqiptarëve shovinistë për t’i ndarë shqiptarët në “allbanci” (shqiptarë të Shqipërisë) dhe “shiftari’ (shqiptarë të Kosovës e viseve të tjera shqiptare në ish-Jugosllavi) tashmë u diskreditua plotësisht. Platforma e Çubrilloviqit për t’i çkombëtarizuar shqiptarët “me kërbaç apo me kulaç” dështoi dhe onomastika e re e Prishtinës dhe e mbarë Kosovës “Bac u krye” i dha fund njëhere e përgjithmonë asaj ndarjeje. Sot Kosova ka shtetin e vet të pavaruar, ka fituar njohje të gjerë nga bota dhe, me siguri, e ardhshmja e popullit shqiptar të Kosovës dhe e trevave të tjera shqiptare do të jetë gjithmonë e më e mirë. Shenjat e bukura të kahut të mbarë të shqiptarisë së rilindur u dukën madhërishëm edhe në festimet e 100-Vjetorit të Shtetit Shqiptar të pavarur. U kënduan këngët e moçme atdhetare e Himini i Flamurit Kombëtar, po edhe u krijuan e u kënduan këngë të tera të reja atdhetare, që ua galdojnë zemrat të rinjve e të moshuarve. Me këtë rast, nuk mund të rri pa kritikuar edhe termin e pamirë dhe të dëmshëm “hapësirat shqipfolëse” dhe “shqipfolës” në vend të troje shqiptare e shqiptarë të Kosovës, të Malit të Zi, të Maqedonisë etj. Shqipfolës mund të quhen ata që e kanë nxënë shqipen, që e kanë mësuar nga librat dhe lexojnë e shkruajnë shqip, ashtu si ne shqiptarët i dimë dhe i përdorim gjuhët e tjera të botës. Shqipfolës janë, p.sh. Ul Mar Quik në Suedi, Basil Schader në Zvicër, Viktor Fridman në Amerikë, Ku Min në Pekin e shumë e shumë të tjerë, porse ata nuk janë shqiptarë. Banorët e Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare në ish-Jugosllavi (Mal i Zi, Serbi, Maqedoni) si dhe në Greqi e gjetkë janë shqiptarë dhe flasin shqip. Për ata nuk është e drejtë të thuhet shqipfolës. Termi “universitete shqipfolëse” apo “krahinat shqipfolëse” janë terma të kompromiseve në dëm të shqiptarëve e të gjuhës shqipe. Si të tilla ato nuk ka pse të përdoren.
6- A ka një krizë në shoqërinë shqiptare?
Fjala krizë është një term i vjetër dhe i ri. Dikur flitej për “krizat e kapitalizmit” dhe për krizat e superprodhimit në ekonomitë e vendeve “të së ashtuquajturës botë e lirë”. Sot kuptimet e fjalës krizë janë shtuar e tjetërsuar. Edhe Shqipëria e shqiptarët nuk mund të mos prekeshin nga krizat, sidomos nga krizat me karakter ideologjik e mendësior. Ata që në fillim të shndërrimeve demokratike në vendin tonë mund të kenë menduar se menjëherë mbas rrëzimit shtatores së diktatorit “do të vinte parajsa” dhe se çdo gjë do të shkonte fjollë, sigurisht që kanë pësuar krizë, nuk e kanë gjetur atë çka kishin ëndërruar apo, më saktë, atë që ua kishin premtuar me sloganet e tipit “çeku i bardhë’. Në krizë janë, në një farë mase (dhe kjo është shumë më shqetësuese) edhe kultura e artet në Shqipëri, por kriza më e rëndë, më duket ajo që lidhet me nderin. Sami Frashëri thoshte: “Nuk ka si nderi!” Por, sot, nderit dhe përgjithësisht njerëzve të përvujtë e të urtë, punëdashës e modestë, u janë vënë edhe njolla të zeza nga ata që, pa merita e pa vlera ditunore e morale, për arsye të posteve shtëtërore e partiore dhe sidomos për arsye të pasurive të grumbulluara qoftë edhe në mënyrë të paligjshme, kanë dalë në shtresat ”elitare” dhe bëjnë “usus-in” e asaj që sot quhet “e ndershme”. Aq sa, në fakt, togfjalësha si “zgjedhje të ndershme”, “fitime të ndershme” etj. janë katandisur në të kundërtën e kuptimit të tyre referencial. Diogjeni në Athinën e lashtë pati dalë në mes të ditës me një kandil në dorë për të kërkuar një njeri. Ka ardhur koha të ndezim edhe ne një vravashkë a flakadan të madh sa dielli, për të parë se mos ka mbetur kund ndonjë njeri i ndershëm!? Po, edhe po pati mbetur ndonjë, ka rrezik ta pësojë si i shkreti Toma Godrdojevi, që e zunë me gurë dhe e morën si të krisur, sepse guxoi të fliste kundër asaj që të tjerët e quanin të mirë.
7- Jepni 3 këshilla, si mund të bëhet ky vend?
E kam të vështirë (apo më mirë të them nuk dëshiroj) të jap këshilla. Së pari, për arsye se, diku në një libër të vyer kam lexuar se “këshillat jepen zakonisht për të mos u zbatuar”. Edhe urtësia popullore shqiptare na mëson ironizimin e atyre që thonë: ” Bëni bëni si them unë, por mos bëni si bëj unë!” Megjithatë, si burrë i vjetër që jam, meqë ma kërkoni, po shpreh disa dëshira të miat, të cilat, kush e do Shqipërinë, në i pëlqefshin, le t’i marrë edhe si këshilla:
- Ta duam më shumë vendin tonë dhe emrin e mirë të shqiptarëve e të kombit tonë. Shqiptarët janë dalluar në shekuj faqe Evropës për veshjen e tyre me këmisha e fustanella të bardha, e cila edhe është quajtur nga etnologët më të njohur “albanesische Hemd” (“këmishë shqiptarësh”), por mbi të gjitha edhe me shpirbardhësinë e tyre e me gatishmërinë e përjetshme që për atdheun të “desin si me le”.
- Ta mbajmë të gjallë, ndoshta më mirë të them: ta rikthejmë e ta ringjallim traditën e bukur të drejtësisë e të vlerësimit me të njëjtën “peshore’ të së mirës dhe të së keqes. Siç thonë në anët e Kosovës: “Qysh ta presësh xhaketën për vete, qashtu ma pre edhe mue”.
- Të ngopemi, më në fund, me sharje e shpifje të pamotivuara për njëri-tjetrin, t’u qasemi vlerësimeve qoftë edhe kritike, por me argumente e fakte, pa mllef, pa denigrime e poshtërime të papranueshme për shoqëritë e sotme moderne. Jemi një popull e komb i vogël, kemi pasur e kemi nevojë për bashkim, bashkëpunim e bashkërendim të punëve të mëdha për vendin e popullin shqiptar; mbi të gjitha kemi nevojë për t’u kuptuar e mirëkuptuar me shoqishojnë. Latinët e mençur porosinsin: “Concordia parve res crescunt, discordia maximae dilabuntur” (Bashkimi gjërat e vogla i forcon, kurse përçarja edhe të mëdhatë i shkatërron”.
8- A ka një personazh historik shqiptar që ju frymëzon ?
Janë disa figura historike që më frymëzojnë dhe i nderoj, po edhe i përmend shpesh, kur është rasti. Nga më të hershmit, por edhe nga më meritorët, ndonëse edhe gati i pavlerësuar sa e si duhet, është Gjon Buzuku, i cili, në vitin 1555, me përkthimin në gjuhën shqipe e botimin e “Mesharit” u bëri thirrje shqiptarëve t’i shkonin mbas idesë së tij të mbarë “ën së dashunit të botës sanë” dhe, ashtu si Martin Luteri në Gjermani, që duke përkthyer ungjillin nga latinishtja në germanisht shkrepi kundërreformën dhe jetësoi liturgjinë në gjuhën amtare. Kam thënë, madje, se po të isha i pasur do t’ia kisha ngritur një përmendore prej floriri pikërisht atij burri, sepse jo vetëm shkroi librin e parë në shqip, por sepse, me atë vepër, ai, në fakt, krijoi edhe alfabetin e shqipes me bazë latine dhe, pavarësisht se nuk u zbatuar në kohën e vet dhe mbeti në të errët për shumë shekuj, ai mbetet me vlera të pamohueshme dhe është i pari alfabet i shqiptarëve. Alfabeti i sotëm i shqipes, në fakt, është pothujase i njëjtë me atë që kishte ideuar e praktikuar Buzuku te “Meshari” i tij.
Vlerësoj lart edhe disa burra të tjerëtë shquar të letrave shqiptare, si Fan Nolin e Faik Konicën.
9- Sa monark ishte Zogu, sa komunist ishte Enver Hoxha dhe sa demokratik janë liderët e sotshëm politik?
Kësaj pyetjeje e kam të vështirë t’i përgjigjem, sepse është e lidhur me emra të disa personave a personaliteteve që herë janë vlerësuar, mbivlerësuar e glorifikuar sa s’ka mbetur kund epitet a atribut pa ua blatuar kur qenë gjallë, herë, përkundrazi, janë përgojuar e sharë duke mos lënë fjalë fyeresë e poshtëruese në faqe të dheut pa ua atribuar. Latinët thoshin “Nomina sunt odiosa” ( emrat janë mërindjellës). Në fakt, emrat e personaliteteve politike dhe datat historike janë “pronë” e historianëve. Unë merrem me gjuhësi. Mos prisni “t’u tregoj arat” historianëve, shumicën e të cilëve i njoh dhe i vlerësoj se i kam edhe kolegë si profesorë universiteti ose si akademikë. Atyre (dhe vetëm atyre) u takon ta shkruajnë historinë ashtu si duhet, d.m.th.ashtu si është e vërteta. Ja pse, për shembull, shumëkush ndjek me shumë dëshirë shkrimet dhe reagimet e vyera të prof.Kristo Frashërit, i cili është sot një akademik i vjetër në moshë, porse krejt i ri e modern në vlerësimet e tij për periudha e personalitete të caktuara historike.
Natyrisht, si njeri i librave që jam, nuk mund të mos shpreh edhe dëshirën time që, qoftë për emrat e aktorëve kryesorë të historisë shqiptare, që nga Gjergj Kastrioti e bashkëkohësit e tij, te Ismail Qemal Vlora, pastaj edhe për Ahmet Zogun e Enver Hoxhën, duhet bërë verësimi i duhur, u duhen dhënë ato cilësime që i kanë merituar, si për mirë, ashtu edhe për të keq. Zogu ka qeverisur Shqipërinë për njëzet vjet, d.m.th. me emrin e bëmat e tij janë rritur një brez njerëzish, ashtu si nën regjimin e E.Hoxhës kanë lindur e janë bërrë burra gati dy breza njerëzorë. Ata vetë, sikundër duhet ta ftillojnë edhe më mirë historianët, kanë pasur edhe shumë të meta, kanë bërë edhe faje të pafalshme, sikundër kanë pasur edhe ndonjë të mirë dhe ato nuk ka pse të mos pohohen. Historianët duhet të ruhen nga konceptimi i përsonaliteteve sipas thënies “lisit që rëzohet, të gjithë i vënë sëpatën”. Mënjanimi i figurave të mëdha është i dëmshëm për historinë, prandaj ato nuk ka pse të mos përmenden, por të analizohen ashtu si u takon, me të mirat dhe të këqijat e tyre.
10- Pas 20 viteve tranzicion jemi në demokraci apo post-komunizëm?
Tranzicioni apo periudha kalimtare nga sistemi monist në demokraci, edhe për mua, ashtu si për këdo që jeton e punon në Shqipëri, ka qenë jo vetëm një periudhë më e gjatë, sesa e kishim ëndërruar e shpresuar, por edhe e zgjatur dhe e stërzgjatur nga qeverisja e keqe e vendit. Por, edhe periudhat që lamë pas, kanë qenë të tilla: të gjata. Duhet kohë e punë shumëvjeçare për ta zhbirë atë që ishte mbjellë e rritur mbrapsht në disa dhjetëvjeçarë të kaluar. Mbi të gjitha janë vështirësitë për të shndërruar mendësitë e vjetra e për të jetësuar mendësitë e reja. Kjo vlen, për fat të keq, jo vetëm për popullin e thjeshtë, por edhe për ata që ngrihen e përfshihen në shtresat e epërme të pushtetit. Sidoqoftë, duhet thënë se jemi në rrugën e demokracisë, bota dhe Evropa po na ndihmojnë, por duhet ta kuptojmë se, mbi të gjitha, duhet ta ndihmojmë veten tonë, të jemi më aktivë e më të gjallë ndaj asaj që është e përbashkët dhe e domosdoshme si për sot, ashtu edhe për më tej, sikundër janë ligjet dhe zbatimi i tyre sipas parimit të njohur latin: ”Dura lex, sed lex” (I ashpër është ligji, por është ligj”).
11- Shqiptarët orientalë apo oksidentalë?
Prof.Eqrem Çabej, një nga veprat e tij më të vyera e me domethënie të madhe për sa më pyesni ju, e ka titulluar “Shqipëria midis Lindjes dhe Përëndimit”. Mendoj se me atë vepër, ndonëse e shkruar këtu e pesëdhjetë vjet më parë, dijetari ynë i shquar, i ka thënë qartë e shkoqur ato që parakupton pyetja juaj. Ne jo vetëm gjeografikisht, por edhe kulturalisht e fetarisht kemi qenë e vijojmë të jemi pikërisht midis Lindjes e Përëndimit. Orientalizmi në mendësinë dhe konceptet e shumë shqiptarëve është si “këpucët prej plumbi” në këmbët e një atleti, i cili edhe pse e di si vrapohet, edhe pse mund të jetë stërvitur e ushtruar si i tillë, nuk ecën e nuk vrapon dot, sepse e pengojnë këpucët e rënda. Edhe për këtë, në mënyrë metaforike e thotë bukur një thënie e Kosovës: “veshja allafranga, nuk shkon me mendjen allaturka”.
12- Nga ndryshon një qytetar shqiptar, nga një qytetar evropian?
Ndryshimi i njerëzve nga vende e popuj të ndryshëm është tashmë një dukuri e njohur dhe e pasqyruar edhe në artin kinematografik. Po kujtoj, para se të jap përgjigjen time, filmin “Un chinoi a Paris” (Një kinez në Paris), ku regjisori nxjerr në pah dallimin e mendësisë dhe botëkuptimit të një aziatiku në mjedisin francez të Parisit. Pra, kur demografët pohojnë se sot, p.sh.Tirana ka mbërritur në një sasi mbi një milion banorë, do të thotë zhvillim e përparim, por, mbi të gjitha, do të thotë lëvizje mekanike e popullsisë dhe pra, sipas metaforës së filmit që përmenda, sot kemi shumë me tepër “fshatarë me banim në Tiranë”, sesa qytetarë të Tiranës. Ata formalisht janë tashmë banorë të Tiranës, qytetarë të saj “me letra”, por derisa të qytetarizohen e të kthehen në njerëz të qytetit do të duhen shumë vite. Dikur, gratë e qytetit të Shkodrës, thoshin se “malësori nuk bahet gjytetar pa i ra kardhet lëkura”. Dhe, dyzet lëkura, d.m.th. dyzet breza njerëzorë, afërsisht tetëqind vjet.
Megjithatë, mua më pëlqen ta them me një metaforë që e pat përdorur Migjeni për Pukën e dikurshme, të cilën e quante ”një fshat që don të quhet qytet”. Kam drojë se ajo metaforë migjeniane mund të jetë fort e goditur edhe për të përcaktuar qytetarinë e sotme të disa prej mjediseve urbane të Shqipërisë.
13- “Besa e shqiptarit si purteka e arit”. Besa, një vlerë e tejkaluar?
Besa është fjalë e zakonshme e shqiptarëve, por edhe term i një institucioni të hershëm shqiptar dhe të shumëlëvduar. Sami Frashëri ka shkruar në kohën e vet një dramë që titullohej “Besa”. Fjala besë është prodhimtare në shqipen, e mirënjohur dhe e përhapur në Veri e në Jug. Prej aj kemi: besnik, besnike, nbesikëri, besueshëm (i,e), besimtar, besimtare, besërresjshëm etj., si dhe pabesë (i, e), pabesueshëm (i,e) etj.
Edhe për besën, kohëve të fundit, ka pasur edhe vlerësime të ndryshme, disa edhe e paraqesin si institucion që ka përkrahur krimin e anësimin e pamerituar ndaj fjalës së dhënë, pa parë se kujt i jepet fjala etj. Një fjalë e urtë e Mbishkodrës sime, me një farë nënteksti ironizues, lidhur me besën thotë: ” Besnik banu, por besë mos zen!”
Besa e dhënë dhe e mbajtur verbërisht, besa ndaj të pabesit, sigurisht, mund dhe duhet të quhet e tejkaluar, por besa dhe besnikëria ndaj njerëzve të dashur: e burrit ndaj gruas, e prindërve ndaj fëmijëve, po edhe ndaj mikut të ndershëm e të vërtetë nuk ka pse të jetë e tejkaluar, as e pamirë. Sigurisht, duhet shkuar edhe sipas asaj që thoshte një nga heronjtë e “Hamletit” të Shekspirit: “Mikut që ia provove besnikërinë, e lidh në zemër me rrathë prej çeliku, por mos lodh dorën duke përkëdhelur çdo mik të ri, çdo zog pa pendë”.
14- Tirana, metropol apo fshat urban?
Besoj se janë të mjaftueshme ato që thashë lidhur me pyetjen nr.12. Jeta qytetare dhe sidomos mendësia e konceptimi i detyrave qytetare në Tiranë e gati kudo në qendrat urbane shqiptare është dukshëm më pak e urbanizuar sesa duhet. Le të shpresojmë se diçka do të përmirësohet, por kjo do të kërkojë shumë kohë, për fat të keq shumë kohë.
15- Çfarë është kombi për ju?
Kombi është term i përkufizuar qartë dhe mendoj se duhet ta kemi gjithmonë parasysh: kombi është bashkësi e qëndrueshme njerëzish, e formuar historikisht, në bazë të bashkësisë së gjuhës, të territorit, të jetës ekonomike dhe të formimit psikik, që shprehet në bashkësinë e kulturës. Fjala komb, edhe për nga zanafilla e domethënia e saj, lidhet me komb, nyjë, lidhje e qëndrueshme, lidhje për të mos u zgjidhur.
16- Çfarë është familja për ju?
Familja është baza e nisjes për çdo njeri, është mjedisi i ngrohtë ku edukohet e mësohet, ku nxë gjuhën e nënës së vet dhe mësohet ta dojë e ta vlerësojë mbi çdo gjuhë tjetër të botës, pa bërë asnjëherë krahasimin se cila është më e mirë: gjuha e nënës së vet, për secilin njeri të vërtetë është gjuha më e mirë e botës. Sigurisht, jeta do ta mësojë, mbase edhe do ta detyrojë njeriun që, si “gjuhë buke”, të përdorë edhe gjuhë të tjera; mund edhe t’i bjerë që të mos e flasë fare ose ta flasë shumë rrallë gjuhën amtare, por ajo mbetet gjithmonë “gjuha e zemrës” për të. Edhe familja është ashtu: nëna dhe babai, po edhe vëllezërit e motrat, janë pjesa më e dashur e personit dhe e formimit shpirtëror e kulturor të njeriut. Motra e madhe, sipas traditës shqiptare, ka pasur shpesh edhe rolin e nënës, prandaj, sipas E.Çabejt, ajo ka në rrënjë pikërisht konceptin e “nënës’ (gjerm.Muter, lat. Mater). Nëna dhe babai janë pasuri e madhe dhe prej tyre njeriu ndahet gjithmonë me dhimbjen më të thellë. Nuk thonë më kot se “kur të vdes nëna, atëherë fillon pleqëria”. Lum kush rritet në gjirin e një familje të mirë e me tradita të rrënjosura mirë.
17- Më rrëfeni një vend që ju ka bërë përshtypje?
Austria, sidomos Vjena, po edhe disa prej vendeve të tjera të Evropës Qendrore, si Zvicra, poedhe Gjermania. Jam mrekulluar atje me kujdesin që tregojnë për mbrojtjen e mjedisit dhe të bukurive e pasurive natyrore e artistike, përgjithësisht të kulturës kombëtare.
18- A do të veçonit një moment kulmor në karrierën tuaj?
Tri janë për mua çastet më kryesore të karrierës sime, që lidhen në një bosht të vetëm të profesionit tim si gjuhëtar: mbrojtja e diplomës, në vitin 1966, me një studim monografik për të folmen e Kastratit, i cili u vlerësua si punim i denjë dhe menjëherë m’u botua në dy numra të revistës “Studime filologjike”; emerimi në Instituttin e Gjuhësisë e të Letërsisë, në shtator të vitit 1967, ku pata rastin fatlum të isha në një sektor pune me prof Mahri Domin dhe prof.Eqrem Çabjen dhe, së mbrami, marrjen e titullit “Akademik i asociuar”, në nëntor të vitit 2011.
19- Nëse do t’ju jepej mundësia, çfarë do të ndryshonit nga jeta juaj?
Po ju përgjigjem me vargjet e një poeti e mikut tim të ndjerë, prof.Vehbi Balës:
“Sa keq më vjen për vitet që më vanë,
Për të ritë tem që s’më kthehet ma,
Por keq s’më vjen për plagët që më ranë,
Po të duhej prapë kësa rruge i kisha ra”.
20- Media sa e ka prishur dhe ndrequr gjuhën shqipe?
Media e ka në dorë mbrothësinë e gjuhës. Kam thënë dhe po e ritheksoj se unë, folësit e radios e të televizionit, bashkë me gazetarët e mediave të shkruara, i konsideroj si mësues të gjuhës shqipe. Por, fjala mësues i ngarkon me përgjegjësi gazetarët dhe krejt punonjësit e drejtuesit e mediave. Ka mësues të mirë, por, për fat të keq, ka edhe mësues jo të mirë. Edhe në gazetarinë shqiptare ka asish që shkruajnë e flasin keq, që nuk e dinë shqipen, por mbi të gjitha nuk bëjnë asnjë përpjekje për ta përmirësuar nivelin e njohurive të shqipes. Kam lëvduar dhe lëvdoj shumë folës e gazetarë që tregojnë kujdes, por nuk kam mënuar të theksoj edhe punën e pamirë, të pamjaftueshe e, ndonjherë, krejt të papërgjegjshme të disa gazetarëve. Po e përfundoj duke përsëritur idenë time tashmë të njohur: më kot i zgjedhim mësuesit në shkollat tona, në qoftë se nuk tregojmë kujdesin më të madh edhe për zgjedhjen e gazetarëve të të punonjësve të mediave. Në mënyrë të vecantë duhet kujdes për folësit dhe paraqitësit e programeve, po edhe në përgjithësi. Kemi shumë mangësi edhe në kulturën ligjërimore dhe sidomos në atë që quhet etnografi e komunikimit dhe në mirëselljen gjuhësore.
Tiranë, 4 janar 2013
Klikoni ketu per te lexuar intervisten e plote ne: Gazeta Start - Gjovalin Shkurtaj: Gazetarët i konsideroj si mësues të gjuhës shqipe
